Πρόσφατα στην επετειακή εκδήλωση «Μικρά Ασία Χαίρε…» για την επέτειο των 100 Χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, μέσα από τους διακεκριμένους ομιλητές δόθηκε η ευκαιρία να γνωρίσει το κοινό άγνωστες πτυχές της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Το Syros Agenda δημοσιεύει σε δύο μέρη (μετά από άδεια δημοσίευσης της) την ομιλία της κ. Αγγελικής Κατρισιώση «Η άφιξη και εγκατάσταση των προσφύγων στη Σύρο από το 1922 ως το 1932 μέσα από τα αρχεία των ΓΑΚ Σύρου» με σημαντικά στοιχεία εκείνης της περιόδου για τη ζωή στην Σύρο.
«Η άφιξη και εγκατάσταση των προσφύγων στη Σύρο
από το 1922 ως το 1932 μέσα από τα αρχεία των ΓΑΚ Σύρου»
Κατά την εικοσαετία 1900-1920, η Σύρος, αν και έχει χάσει αρκετή από την αίγλη του προηγούμενου αιώνα, ως ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά και εμπορικά κέντρα της ανατολικής Μεσογείου, συνεχίζει να αναπτύσσεται κυρίως στον εμπορικό και βιομηχανικό τομέα με την ίδρυση νέων επιχειρήσεων και εργοστασίων. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 1920 λειτουργούσαν 10 κλωστήρια και υφαντήρια, 5 μεγάλα βυρσοδεψεία και πολλά μικρά, 6 λουκουμοποιεία και χαλβαδοποιεία, 2 μηχανουργεία, 1 υαλουργείο, 3 σαπουνοποιεία, 3 ατμόμυλοι, 1 μακαρονοποιείο, 1 εργοστάσιο επεξεργασίας σμύριδας, 1 ναυπηγείο, 5 τυποβαφεία και δεκάδες άλλες επιχειρήσεις και καταστήματα, όπως σιδηρουργεία, δερματοπωλεία, καπνοκοπτεία, τυπογραφεία, αποθήκες σμύριδας και γαιανθράκων, κουρεία, αρτοποιεία κα.
Στον τομέα της Γεωργίας, οι αγροί και οι κήποι της Σύρου παράγουν αρκετά οπωροκηπευτικά προϊόντα τα οποία εξάγονται στην Αθήνα και στο εξωτερικό, στη Μικρά Ασία, την Τουρκία, την Αίγυπτο, τη Μασσαλία, την Τεργέστη, και μάλιστα, ως πρώιμα που είναι, πωλούνται σε αρκετά υψηλές τιμές.
Το 1909 κατασκευάζεται το μέγαρο του Αγγλικού Τηλεγραφείου στο οποίο εγκαταστάθηκαν τα γραφεία της αγγλικής εταιρείας Ήστερν, χάρις στην οποία, η Σύρος για πολλά χρόνια, κατέστη το κέντρο της Τηλεγραφίας στην Ανατολική Μεσόγειο.
Το 1910 ιδρύεται το Υποθηκοφυλακείο Σύρου σαν Υπηρεσία χωρισμένη πια από το Ειρηνοδικείο και το 1914 το Εφετείο Αιγαίου.
Το 1910 έρχονται τα πρώτα επαγγελματικά αυτοκίνητα για τη συγκοινωνία της Ερμούπολης και τη σύνδεση της πόλης με τις εξοχές για τη μεταφορά των αγροτικών προϊόντων. Το 1911 έρχεται και το πρώτο ιδιωτικό αυτοκίνητο.
Ο κόσμος, κυρίως οι αστοί, συνεχίζει να διασκεδάζει, όπως και τον προηγούμενο αιώνα. Στο θέατρο ‘’Απόλλων’’ με ποιοτικές θεατρικές παραστάσεις –είναι τα χρόνια που έρχονται, μεταξύ άλλων, οι θίασοι της Κυβέλης και της Κοτοπούλη-, με όπερες, οπερέτες, συναυλίες και ποικίλα άλλα θεάματα. Στο καφεθέατρο ‘’Ορφεύς”, στα Βαπόρια, με έργα τοπικών καλλιτεχνών. Στα καφενεία, τα ζαχαροπλαστεία, τα ζυθεστιατόρια και τα εξοχικά κέντρα, όπου μαζί με τον καφέ, το κρασί, τον ζύθο και τα εκλεκτά εδέσματα, μπορεί κάποιος να απολαύσει ζωντανή μουσική και να ψυχαγωγηθεί με κινηματογραφικές προβολές, Καραγκιόζη, Κουκλοθέατρο, μίμους.
Οι Συριανοί χορεύουν, σε κάθε ευκαιρία. Στη ‘’Λέσχη Ελλάς’’, σε εορτές, επετείους, χοροεσπερίδες. Σε ιδιωτικές οικίες με ωραία πάρτυ όπου συγκεντρώνεται όλος ο καλός κόσμος με γλέντι μέχρι πρωίας. Αλλά και στις λαϊκές συνοικίες, οργανοπαίκτες παίζουν με τα ‘’οργανάκια’’ τους, τα μπουζούκια και τα μπαγλαμαδάκια τους, προκαλώντας ασυγκράτητο κέφι και πανδαιμόνιο στους γύρω δρόμους που προκαλεί και ενοχλεί τους καθωσπρέπει κυρίους και κυρίες. Οι μπάντες παιανίζουν στην πλατεία. Οι Συριανοί ξεχύνονται στις εξοχές για τα Κούλουμα και τον εορτασμό των τοπικών ναών.
Είναι όμως και η εποχή που οι πρώτοι Έλληνες και ομογενείς πρόσφυγες καταφθάνουν μαζικά στη Σύρο. Έρχονται από την Τουρκία με ατμόπλοια, διά μέσου της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης, κυνηγημένοι από την τουρκική αγριότητα, όπως διηγούνται οι ίδιοι, αλλά και για να αποφύγουν την υποχρεωτική στράτευση στον τουρκικό στρατό. Σύμφωνα με την εφημερίδα “Παλιγγενεσία”, κατά το διάστημα 1910-1914, κατέφθασαν 490 Έλληνες και ομογενείς πρόσφυγες .
Εκτός όμως από Έλληνες, από το 1911 έως το 1914, στη Σύρο, καταφθάνουν και άλλες εθνικότητες: 14 Άραβες λιποτάκτες του Τουρκικού στρατού από την Αλβανία, παραπάνω από 400 Ιταλοί, διωγμένοι κι αυτοί λόγω του Ιταλοτουρκικού πολέμου, 21 Βούλγαροι Κομιτατζήδες που εστάλησαν για εξορία, 80 Τούρκοι και 40 Αυστριακοί αιχμάλωτοι. Από αυτούς, άλλοι καταλήγουν να επαιτούν στους δρόμους, ρακένδυτοι, άλλοι διανέμονται σε διάφορα ξενοδοχεία της πόλης ζώντας με ελεημοσύνες και άλλοι εγκλείονται στις φυλακές στα Λαζαρέτα, μέχρι τη σταδιακή αναχώρησή τους.
Επιπλέον, το 1914, ο Εμπορικός Σύλλογος Ερμούπολης απέστειλε ψήφισμα στη Γενική Διοίκηση της Μακεδονίας, με το οποίο προσκαλούσε 350 εργάτες και εργάτριες, Θρακιώτες πρόσφυγες, να έρθουν στη Σύρο για να δουλέψουν στα εργοστάσιά της και έτσι, κατά το σκεπτικό των βιομηχάνων, να ανακουφισθεί και η Κυβέρνηση από το δύσκολο έργο της.
Υπό το βάρος των αναγκών που προέκυψαν από όλες αυτές τις αφίξεις, ο Δήμος Ερμούπολης προσπαθεί να λάβει κάποια μέτρα αντιμετώπισης. Σε διάφορες συνεδριάσεις κατά το έτος 1914 αποφασίζει να διεξαγάγει έρανο υπέρ των προσφύγων από την Αλβανία, συζητάει για την παροχή οικονομικής βοήθειας και την ανάγκη ανέγερσης παραπηγμάτων, αλλά και την ανάγκη για σύσταση Επιτροπής για την περίθαλψη των προσφύγων. Το 1917 αποφασίζει την παροχή δωρεάν ιατρικών επισκέψεων από το Δημοτικό ιατρό.
Αλλά και οι Μικρασιάτες πρόσφυγες, από την πλευρά τους, οργανώνονται. Προβαίνουν στην ίδρυση Σωματείου Μικρασιατών το 1917 και εκλέγουν παμψηφεί Πρόεδρο τον φαρμακέμπορο πρόσφυγα Νικόλαο Κυριακίδη, ο οποίος αμέσως μετά την εκλογή του αναλαμβάνει τη δωρεάν διανομή προς τους πρόσφυγες άρτου και φαρμάκων.
Το 1922, όμως, ο Δήμος αλλά και ολόκληρη η κοινωνία της Σύρου καλούνται πλέον να αντιμετωπίσουν τη μαζικότερη από το 1822 άφιξη προσφύγων. Από το φθινόπωρο έως το τέλος του 1922, 5.000 άτομα καταφθάνουν σε ένα νησί που ο πληθυσμός του, σύμφωνα με την απογραφή του 1920, ανερχόταν σε 24.500 κατοίκους, εκ των οποίων 18.600 ζούσαν στην Ερμούπολη. Κατά τα επόμενα έτη,1923 και 1924, καταφθάνουν άλλοι 2.800, ανεβάζοντας το συνολικό αριθμό σε 7.800.
Με την άφιξή τους, το πρώτο πράγμα που κάνουν οι αρχές είναι να τους καταγράψουν. Έτσι δημιουργείται το Μητρώο Προσφύγων Σύρου, όπου οι πρόσφυγες καταγράφονται κατ’ αύξοντα αριθμό,, όνομα, επώνυμο, μέλη οικογένειας, ηλικία, επάγγελμα, τόπο καταγωγής και εγκατάσταση. Με την εγγραφή τους στο Μητρώο αυτό, κάθε πρόσφυγας αποκτά το δικό του ξεχωριστό αριθμό μητρώου, ενώ παράλληλα αποκτά και οικογενειακό βιβλιάριο. Με την παραλαβή τού βιβλιαρίου ρυθμίζεται η περίθαλψη και η τροφοδοσία του αλλά και τα επιδόματα και τα δελτία που δικαιούται. Τα μεμονωμένα άτομα έχουν και αυτά το ατομικό τους βιβλιάριο.
Από πού έρχονται;
Σύμφωνα, πάντα, με τις καταγραφές του Μητρώου Προσφύγων, οι πιο πολλοί πρόσφυγες έρχονται κατευθείαν από τη Μ. Ασία, κατά κύματα, φυσικά. Κάποιοι άλλοι, περίπου 670, διά μέσου άλλων πόλεων, όπου και καταγράφτηκαν για πρώτη φορά, για παράδειγμα: 132 άτομα από την Αθήνα, 31 από τον Πειραιά, 260 από τα γειτονικά νησιά των Κυκλάδων, δηλαδή την Κέα, την Πάρο, τη Νάξο και τη Μύκονο, 46 από τη Σάμο, 23 από τη Χίο, 31 από την Κέρκυρα.
Το φύλο τους
Από αυτούς τους περίπου 7.800 εγγεγραμμένους πρόσφυγες, πάνω από το 60% είναι γυναίκες, δηλαδή περί τα 4.700 άτομα και οι υπόλοιποι 3.100 άνδρες.
Οι ηλικίες τους
Όσον αφορά την ηλικία τους, περί τα 3.900 άτομα, δηλαδή οι μισοί, είναι κάτω από είκοσι ετών, βρέφη, παιδιά και έφηβοι, ενώ οι υπόλοιποι μισοί, 3.970 άνω των 20 ετών..
Η καταγωγή τους
Ο μεγαλύτερος αριθμός των προσφύγων, περίπου 6000 άτομα, προερχόταν από τη Δυτική Μικρά Ασία, δηλαδή από τα παράλια του Αιγαίου μέχρι τον άξονα, Κωνσταντινούπολη- Κιουτάχεια- Αφιόν Καραχισάρ –Σπάρτη- Αττάλεια. Από αυτά, 4000 άτομα προέρχονται από την περιοχή της Σμύρνης. Οι υπόλοιποι 1800 περίπου, κατάγονται από τη Θράκη, τον Πόντο, την κεντρική Μ. Ασία και τις περιοχές, όπου ζούσαν πολλοί Αρμένιοι
Επαγγέλματα
Από τους 980 περίπου ενήλικους άνδρες που δηλώνουν το επάγγελμά τους, οι 250 ασχολούνταν με τη γεωργία, ως γεωργοί και αμπελουργοί. Με το εμπόριο και τις επιχειρήσεις 290. Με τις υπηρεσίες 134, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται οι σπουδαγμένοι όπως, ιατροί, δάσκαλοι, καθηγητές και καλλιτέχνες. Τη μεγαλύτερη, όμως, ομάδα του προσφυγικού πληθυσμού, 310 άτομα, αποτελούν οι εργάτες και οι τεχνίτες όπως κτίστες, οικοδόμοι, μηχανικοί, σιδηρουργοί, χαλκουργοί, ηλεκτρολόγοι, βαφείς, βυρσοδέψες, φανοποιοί, πεταλωτές, ζαχαροπλάστες, καπνεργάτες κα. Γύρω στις 350 περιπτώσεις δηλώνουν ανεπάγγελτοι ή άεργοι.
Μετακινήσεις
Βέβαια, από το σύνολο των 7.800 αυτών ατόμων, κάποιοι σταδιακά αναχωρούν από τη Σύρο προς άλλους προορισμούς, με ή χωρίς την έγκριση των Αρχών. Στο Μητρώο Προσφύγων έχουν καταχωρισθεί τουλάχιστον 1835 αναχωρήσεις. Οι περισσότεροι αναχωρούν κατά τη δήλωσή τους προς τον Πειραιά, την Αθήνα και τη Θήβα. Κάποιοι αναχωρούν προς άγνωστη κατεύθυνση ενώ κάποιοι άλλοι φεύγουν αλλά ξαναγυρίζουν.
Πάντως, σύμφωνα με την Γενική Απογραφή του 1928, ο πληθυσμός της Σύρου, το Μάϊο του 1928, ανερχόταν σε 28.000 κατοίκους, από 24.500 που ήταν κατά την προηγούμενη, του 1920. Ο δε πληθυσμός της Ερμούπολης, από 18.600 ανήλθε σε 21.400, δηλαδή 2.800 επιπλέον απογραφέντες.
… συνεχίζεται
Σύντομο βιογραφικό
Η κ. Αγγελική Κατρισιώση είναι πτυχιούχος του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με ειδίκευση στη Μεσαιωνική και τη Νεοελληνική Φιλολογία. Είναι υπάλληλος των ΓΑΚ Σύρου από τον Ιανουάριο του 2017. Για τη ζωή στη Σύρο κατά την εικοσαετία που προηγήθηκε της άφιξης των προσφύγων, την πρώτη εικοσαετία του 20ού αιώνα, 1900-1920, έχει δημοσιευθεί στο Περιοδικό «Συριανά Γράμματα» στο τεύχος 11 του Ιουνίου 2022, εργασία της με τίτλο «Πτυχές της ζωής στη Σύρο κατά την περίοδο 1909-1917 μέσα από την εφημερίδα «Παλιγγενεσία»