Ένας μεγάλος συριανός λογοτέχνης δεν βρίσκεται πια ανάμεσά μας. Ο Μάνος Ελευθερίου έφυγε αναπάντεχα από τη ζωή την τα ξημερώματα της Κυριακής 22 Ιουλίου 2018.
Γεννήθηκε στις 12 Μαρτίου 1938 στην Ερμούπολη της Σύρου και πρωτάρχισε να βλέπει θέατρο 12 ετών. Σε ηλικία 14 ετών μετακόμισε με την οικογένειά του από την Σύρο στην Αθήνα και τα πρώτα επτά χρόνια κατοίκησαν στο Χαλάνδρι. Το 1960 μετακόμισαν οικογενειακώς στο Νέο Ψυχικό.
Στη συνέντευξη που έδωσε στον Χρήστο Παρίδη για τους “Αθηναίους” της Lifo αναφέρει τα εξής για την παιδική του ηλικία στην Σύρο:
“Ως παιδί, στο δημοτικό διάβαζα ό,τι έπεφτε στα χέρια μου. Την εφημερίδα που παίρναμε καθημερινώς τη μάθαινα απ’ έξω. Το ίδιο και το αναγνωστικό, αλλά καλός μαθητής δεν υπήρξα ποτέ. Άργησα να μάθω ότι υπήρχαν βιβλία λογοτεχνίας.
Η Σύρος, όπου γεννήθηκα, δεν είχε καμία αίγλη, παρά μόνο απόλυτη φτώχεια. Ειδυλλιακές στιγμές θυμάμαι ελάχιστες, από εκδρομές που πηγαίναμε στα χωριά. Μου ‘ρχεται στη μνήμη η εικόνα απ’ όταν βγάζαμε αχινούς από τη θάλασσα, τους ανοίγαμε με προσοχή, ρίχναμε λεμόνι και τους τρώγαμε. Η αστική τάξη είχε αποδράσει προ πολλού στην Αθήνα και αλλού. Τα αρχοντικά τους έρεβαν. Στην Κατοχή ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού πέθανε από την πείνα. Κατηγορούσαν τους Καθολικούς που είχαν τα χωράφια και τα καλλιεργούσαν, αλλά η σοδειά τους πήγαινε στους Γερμανούς και τους Ιταλούς.
Ο πατέρας μου ήταν ναυτικός και όταν ξέσπασε ο πόλεμος αποκλείστηκε στο εξωτερικό. Τον γνώρισα στα επτά μου, μετά την απελευθέρωση. Ξαφνικά, ήρθε ένας ξένος κι έμεινε στο σπίτι μας. Μέχρι τότε ήμασταν εγώ, η μικρότερη αδελφή μου και η μητέρα μου. Μετά, προστέθηκαν και άλλα δυο αδέλφια.“
Το 1955 γνωρίστηκε με τον Άγγελο Τερζάκη ο οποίος τον ώθησε να παρακολουθήσει μαθήματα στη δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου ως ακροατής. Το 1956 γράφτηκε στο τμήμα θεάτρου της Σχολής Σταυράκου με καθηγητές τον Χρήστο Βαχλιώτη, τον Γιώργο Θεοδοσιάδη και τον Γρηγόρη Γρηγορίου.
Το 1960 στα Ιωάννινα όπου βρέθηκε για να εκτελέσει την στρατιωτική του θητεία άρχισε να γράφει θεατρικά έργα και ποιήματα. Το 1962 σε ηλικία μόλις 24 ετών δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Συνοικισμός, με δικά του χρήματα αλλά δεν είχε την αναμενόμενη επιτυχία. Την ίδια εποχή στα Ιωάννινα έγραψε τους πρώτους στίχους, ανάμεσα στους οποίους ήταν και «Το τρένο φεύγει στις 8:00» που αργότερα μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης. Τον Οκτώβριο του 1963 ξεκίνησε να εργάζεται στο «Reader’s Digest» όπου και παρέμεινε για τα επόμενα δεκαέξι χρόνια. Στο μεταξύ κυκλοφόρησαν τα δύο πρώτα του βιβλία με διηγήματα, Το διευθυντήριο (1964) και Η σφαγή (1965), για τα οποία γράφτηκαν εξαιρετικές κριτικές.
Το 1964 παρουσιάστηκε στην ελληνική δισκογραφία. Συνεργάστηκε με το συνθέτη Χρήστο Λεοντή καθώς και τον Μίκη Θεοδωράκη (1967) με τον οποίο η συνεργασία διακόπηκε λόγω της Δικτατορίας. Τα συγκεκριμένα τραγούδια πρωτοκυκλοφόρησαν το 1970 στο Παρίσι. Συνεργάστηκε με τον Δήμο Μούτση (Άγιος Φεβρουάριος, 1971) και με τον Γιάννη Μαρκόπουλο στον δίσκο Θητεία, του οποίου η ηχογράφηση άρχισε το Νοέμβριο του 1973, διακόπηκε από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και τελικά κυκλοφόρησε το 1974 με την Μεταπολίτευση.
Κατά καιρούς είχε συνεργαστεί σχεδόν με όλους τους Έλληνες συνθέτες, όπως με τον συνθέτη Σταύρο Κουγιουμτζή και τον τραγουδιστή Γιώργο Νταλάρα καθώς και με το Θανάση Γκαϊφύλλια στην Ατέλειωτη Εκδρομή (1975), τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Γιάννη Σπανό, τον Γιώργο Ζαμπέτα, τον Σταμάτη Κραουνάκη, τον Λουκιανό Κηλαηδόνη, τον Γιώργο Χατζηνάσιο, τον Αντώνη Βαρδή και πολλούς άλλους. Παράλληλα έγραφε και εικονογραφούσε παραμύθια για παιδιά και επιμελείτο την έκδοση λευκωμάτων με θέμα την Σύρο: Ενθύμιον Σύρας, Θέατρο στην Ερμούπολη κ.α.
Την δεκαετία του ‘90 αρθρογραφούσε και συγχρόνως έκανε ραδιοφωνικές εκπομπές στον Αθήνα 9,84 και στο Δεύτερο Πρόγραμμα. Το 1994 εξέδωσε τη πρώτη του νουβέλα με τίτλο Το άγγιγμα του χρόνου. Το 2004 δημοσίευσε το πρώτο του μυθιστόρημα Ο Καιρός των Χρυσανθέμων που τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας 2005. Το 2013, ο Μάνος Ελευθερίου, βραβεύθηκε για την συνολική προσφορά του από την Ακαδημία Αθηνών “Βραβείο Ιδρύματος Κώστα & Ελένης Ουράνη”. Υπήρξε μέλος του Συνδέσμου Συριανών.
Η προσφορά του για την γενέτειρά του την Σύρο ήταν πλούσια και πολυποίκιλη. Ενδεικτικά αναφέρονται:
- Δωρεές 40.000 τίτλων στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμουπόλεως όπου και δημιουργήθηκε ειδική πτέρυγα που φέρει το όνομα του, στο Ιστορικό Αρχείο (ΓΑΚ Νομού Κυκλάδων) και στο 4ο Δημοτικό Σχολείο Ερμουπόλεως γνωστό και ως «σχολείο του Κουκουλά» όπου φοίτησε.
- Δωρεές εκατοντάδων αντικειμένων που αφορούσαν τη Σύρο του 19ου αιώνα και το αστικό θαύμα της Ερμούπολης, τα οποία είχε συλλέξει με προσωπικά έξοδα και αναζήτησή τους μέσα από ταξίδια που πραγματοποίησε ο ίδιος σε όλο τον κόσμο.
- Δεκάδες εκθέσεις υπό την επιμέλειά του με θεματολογία που ο ίδιος επέλεγε από το προσωπικό του αρχείο και την έρευνα που ο ίδιος πραγματοποιούσε για τη συλλογή τους.
- Τετράτομη μελέτη με τίτλο «Το θέατρο στην Ερμούπολη τον εικοστό αιώνα» το οποίο αποτελεί μία από τις πληρέστερες καταγραφές της ιστορίας του Θεάτρου Απόλλων, για την οποία ο πέμπτος τόμος βρισκόταν υπό επεξεργασία μέχρι τον θάνατό του.
- Διηγήματα, πεζογραφήματα, μυθιστορήματα, ποιήματα που μελοποιήθηκαν και που αναφέρονται έμμεσα ή άμεσα στη Σύρο. Ενδεικτικά αναφέρονται: (2013) Μαύρα Μάτια – Ο Μάρκος Βαμβακάρης και η συριανή κοινωνία στα χρόνια 1905-1920, (2004) Ο καιρός των χρυσανθέμων / Εκδόσεις Μεταίχμιο
- Επιμέλειες του ιδίου: (1993) Ενθύμιο Σύρας φωτογραφίες και καρτ ποστάλ από το 1860-1950 / Εκδόσεις Γνώση, (2000) Νεοκλασική Ερμούπολη / Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, (2001) Ενθύμιον Σύρου: Σύρος ένα νησί – Μια ιστορία / Ελληνικά Γράμματα, (2004/2011) Ερμούπολη, Μια πόλη στη λογοτεχνία / Εκδόσεις Μεταίχμιο.
- Συμμετοχή σε συλλογικά έργα: (2013) Μακρουλάκης / Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη
Ως φόρο τιμής στο Συριανό Μάνο Ελευθερίου, το ανανεωμένο πολιτιστικό πρόγραμμα “Σύρος Πολιτισμός 2017“ του Δήμου Σύρου – Ερμούπολης ήταν αφιερωμένο σε αυτόν και ο πίνακας του εικαστικού Θωμά Ι. Σταρίδα που κοσμεί το γραφείο του Τμήματος Πολιτισμού του Δήμου, αποτελούσε το εξώφυλλο του.
Είναι τόσα πολλά που έχει προσφέρει ο Μάνος Ελευθερίου στη Σύρο και στην Ελλάδα γενικότερα, που δεν μπορούν αυτή τη στιγμή να αποτυπωθούν με κάθε λεπτομέρεια. Ίσως μόνο ένα βιβλίο αποκλειστικά για τον Μάνο Ελευθερίου θα μπορούσε να τα συμπεριλάβει όλα μαζί συγκεντρωμένα.
Ένα ταξίδι αναπάντεχο. Άφησε όλους εμάς στην αντίπερα όχθη σίγουρα φτωχούς. Παρακαταθήκη τα έργα του και η ουσιαστική, γενναιόδωρη, μοναδική συμβολή του στον πολιτισμό. Με αυτά τραγουδώντας κατοικεί πια στην καρδιά μας. Η οικογένεια του, συνεχίζοντας την ανιδιοτελή προσφορά και αγάπη του για τη γενέτειρα και στους καιρούς χαλεπούς που διανύουμε, αποφάσισε αντί στεφάνων να κατατεθεί δωρεά στην Στέγη Ανηλίκων και Εφήβων Σύρου στο λογαριασμό που διατηρεί στην Εθνική Τράπεζα Ελλάδος.
Τιμώντας την προσφορά του και σε ένδειξη πένθους αποφασίστηκε κατόπιν ψηφίσματος του Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Σύρου – Ερμούπολης, να αναρτηθεί μεσίστια η σημαία του Δήμου επί πενθήμερο, καθώς και την ημέρα της πολιτικής κηδείας του (Τρίτη 24.7.2018) στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών, αντιπροσωπεία του Δήμου να παρευρεθεί στην κηδεία του εκλιπόντος και να κατατεθεί στεφάνι στην σωρό του εκ μέρους του Δημάρχου και του Δημοτικού Συμβουλίου. Παράλληλα σε ένδειξη πένθους, η Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμουπόλεως θα παραμείνει κλειστή την Δευτέρα 23 Ιουλίου 2018.
Επίσης σε συνεννόηση με την οικογένεια του εκλιπόντος Μάνου Ελευθερίου, το Δημοτικό Συμβούλιο θα αποδώσει, τιμώντας την μνήμη του, τις μέγιστες τιμές, με πρωτοβουλίες που θα αναληφθούν και θα ανακοινωθούν στο αμέσως προσεχές χρονικό διάστημα.
Καλό ταξίδι Αγαπημένε μας Μάνο Ελευθερίου!
