Πρωτιές της Ερμούπολης (Μέρος Γ’)

Η Ερμουπολίτικη κοινωνία είχε έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο ζωής, λόγω της επικοινωνίας με Ευρώπη και Ανατολή. Οι Ερμουπολίτες έμποροι ίδρυσαν από νωρίς λέσχες, κατά τα πρότυπα των αγγλικών clubs, που στεγάζονταν σε νοικιασμένα κτίρια. Συνδυάζεται η διασκέδαση και η πνευματική καλλιέργεια (με τη διοργάνωση χορών, συναυλιών, διαλέξεων) καθώς και η ανταλλαγή πληροφοριών, εμπορικών και πολιτικών (άτυπο χρηματιστήριο). Αρχικά (1836) ιδρύθηκε η λέσχη «Ερμής» Ακολούθησαν οι λέσχες «Χίων» και «Μη Χίων». Για να αποκτήσουν οι λέσχες μόνιμη στέγη, ο Δήμος σύστησε μετοχική εταιρεία (1861).Μετά την αποπεράτωση του κτιρίου, έργο του Ιταλού αρχιτέκτονα Sampó (1861) και τη συγχώνευση των λεσχών σε μία, λειτούργησε η «Λέσχη Ελλάς» (1864), η οποία νοίκιαζε τον όροφο από τον Δήμο, ενώ στο ισόγειο υπήρχαν καφενεία, αργότερα το ταχυδρομείο, έως την εγκατάσταση της δημοτικής βιβλιοθήκης.

Η Ερμούπολη δεν υστερεί ούτε στην πνευματική κίνηση. Στην Ελλάδα και μάλιστα στην Ερμούπολη εισάγει την αλληλοδιδακτική μέθοδο ο Γεώργιος Κλεόβουλος, με την ίδρυση του πρώτου αλληλοδιδακτικού σχολείου (1825), για όσους ενδιαφέρονταν να ακολουθήσουν τον διδασκαλικό κλάδο. «Η Ερμούπολη θεωρείται κέντρο της αλληλοδιδακτικής μεθόδου σε όλη την Ανατολή» Ανδρέας Χούμης (Συριανός δημοσιογράφος-ιστοριοδίφης).

Τον Οκτώβριο του 1833 ιδρύεται το πρώτο Ελληνικό δημόσιο Γυμνάσιο στην Ερμούπολη. Μαζί με το Γυμνάσιο του Ναυπλίου, είναι τα πρώτα οικοδομήματα που κτίσθηκαν ειδικά για αυτό το σκοπό. Πρώτος γυμνασιάρχης ήταν ο αρχιμανδρίτης Νεόφυτος Βάμβας, ο οποίος ακολούθησε τα πρότυπα του Γυμνασίου Χίου, που είχε διευθύνει πρωτύτερα. Το Βάμβα αντικατέστησε ο Γεώργιος Σερούιος, εισηγητής της Ψυχολογίας στην Ελλάδα. Το 1837 εγκαινιάστηκε το μάθημα της «Ναυτικής», με καθηγητή το φιλέλληνα αγωνιστή του 1821 Κορσικανό μαθηματικό Αντώνιο Σκάσση. Συνέρρεαν πλήθη μαθητών από όλη την Ελλάδα (ελεύθερη και υπόδουλη) .Επιφανείς απόφοιτοι του Γυμνασίου Ερμούπολης υπήρξαν ο τραπεζίτης Ανδρέας Συγγρός, ο ζωγράφος Κωνσταντίνος Βολανάκης, ο γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς, ο ποιητής Αριστομένης Προβελέγγιος, οι Κλων και Κυπάρισσος Στέφανος. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος υπήρξε μαθητής του Γυμνασίου (1879-1880) από όπου αποφοίτησε σε ηλικία 17 ετών.

Περίφημο ήταν το ιδιωτικό «Ελληνικόν Λύκειον» του Ελληνοαμερικανού Χρήστου Ευαγγελίδη (1842), το οποίο περιελάμβανε Αλληλοδιδακτικό και Ελληνικό Σχολείο και εισήγαγε πολλές καινοτομίες. Απόφοιτοί του ήταν ο Εμμανουήλ Ροϊδης και ο Δημήτριος Βικέλας. Η Ερμούπολη ήταν «το εκπαιδευτικό κέντρο σύμπασας της Ανατολής και ο πρώτος και αναπόφευκτος σταθμός γιά τους επιθυμούντας μάθησιν» Α. Χούμης.

Εκτός από την πληθώρα των καλά οργανωμένων δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων (νηπιαγωγείων έως ανώτερων εκπαιδευτηρίων), σε καμιά άλλη ελληνική πόλη δεν συναντώνται, συγκριτικά με τον πληθυσμό της, τόσοι πολλοί άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών, δάσκαλοι ιδιαίτερων μαθημάτων όπως ξένων γλωσσών, μουσικών οργάνων, χορού, ζωγραφικής, καθηγητές, γιατροί, ζωγράφοι, γλύπτες, κ.α. Ως έδρα του νομού Κυκλάδων, η Ερμούπολη θα συγκεντρώσει όλες τις διοικητικές υπηρεσίες, δικαστήρια (εμποροδικείο, ειρηνοδικείο, κακουργοδικείο, κ.α.) και φυλακές (πολιτικές και ποινικές). Αυτό δικαιολογεί τον μεγάλο αριθμό δικηγόρων που υπήρχε πάντα στο νησί.

Ιδιαίτερο ήταν το ενδιαφέρον των Ερμουπολιτών για την εκπαίδευση των κοριτσιών και γυναικών. Τα πρώτα αλληλοδιδακτικά σχολεία κοριτσιών ιδρύθηκαν ταυτόχρονα με αυτά των αγοριών. Προς το τέλος του 19ου αιώνα δημιουργήθηκαν σχολεία για εργάτες και άπορα παιδιά («Σύλλογος προς διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων» (1873), «Κυριακή Σχολή» (1881), «Σχολή Απόρων Παίδων» (1888)).

Ο Νικόλαος Βρυώνης από την Κεφαλληνία, ιδρύει τη Ναυτική Σχολή Σύρου. Ο Erlacher ανέλαβε να εκπαιδεύσει τους ντόπιους σε άξιους τεχνίτες, να δώσει τις αρχές της δόμησης και να χρησιμοποιήσει πρώτος ή από τους πρώτους τη θηραϊκή γη (πορσελάνα) στις οικοδομές του. Το «Σχολείο των Τεχνών» για την εκπαίδευση τεχνιτών στην Αθήνα λειτούργησε πολύ αργότερα (1837).

Το 1833 ιδρύθηκε το «Ελληνικό Μουσείο», ένα είδος φιλολογικού συλλόγου με στόχο την ίδρυση βιβλιοθήκης – αναγνωστηρίου και την οργάνωση μαθημάτων και διαλέξεων. Είχε προηγηθεί η ίδρυση του «Φιλολογικού Σπουδαστηρίου» στο Ναύπλιο, αλλά το «Ελληνικό Μουσείο» της Ερμούπολης διεκδικεί την πρώτη θέση, λόγω της πολυσήμαντης δράσης του στα χρόνια λειτουργίας του. Την ίδια χρονιά (1833) ιδρύθηκε Αρχαιολογικό Μουσείο, που φιλοξενήθηκε αρχικά στο κτίριο του Γυμνασίου, μιας και η Ερμούπολη ορίστηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία έδρα της περιφέρειας νήσων Αιγαίου.

Μεγάλη ήταν η τυπογραφική δραστηριότητα και συστηματική έκδοση εφημερίδων. Από το 1831 που εκδόθηκε η πρώτη εφημερίδα «Ελληνική Μέλισσα» έως το 1900, είχαν εκδοθεί 160 εφημερίδες («Ερμής», «Ερμής Κυκλάδων», «Αίολος», «Ένωσις», «Αστήρ Κυκλάδων» κ.α.), σε νησί με πληθυσμό 20.000 ανθρώπων. Το 1866 στις κινήσεις υπέρ της χειραφέτησης των γυναικών εντάσσεται η δημοσίευση σε εφημερίδα διατριβής υπό τον τίτλο «Αθηνά».

Οι πρωτεργάτες του ελληνικού διαφωτισμού, Θεόφιλος Καΐρης, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Άνθιμος Γαζής, Γεώργιος Κλεόβουλος, Νεόφυτος Βάμβας με την πνευματική τους δράση στη νεότευκτη πόλη, μαρτυρούν τις προοδευτικές και φιλελεύθερες ιδεολογικές κατευθύνσεις της υπό διαμόρφωση νέας κοινωνίας, υπό την πνευματική αιγίδα του σοφού Χίου γέροντα του Παρισιού Αδαμάντιου Κοραή. Ο εγγενής πολιτικός φιλελευθερισμός της Ερμούπολης θα την ωθήσει να συμμετάσχει στην αντικαποδιστριακή (1831) και αντιοθωνική (1862) εξέγερση.

Η ευμάρεια έφερε την πολιτισμική ανάπτυξη και την φιλανθρωπική δράση (ίδρυση πτωχοκομείου της «Φιλοπτώχου Εταιρείας Ερμουπόλεως», με την έκδοση λαχείου και τη σύσταση μετοχικής εταιρείας, ανέγερση του Μπαμπαγιώτειου Ορφανοτροφείου Αρρένων και Θηλέων, Ορφανοτροφείου Καθολικής Επισκοπής κ.λ.π.).

Το Δημοτικό Νοσοκομείο «Ελπίς» (1825-1827) κτίστηκε δίπλα στον Ι.Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου. Είναι το πρώτο δημόσιο κτίριο της Ερμούπολης, το οποίο συντηρούσαν αρχικά οι Ερμουπολίτες με τις συνεισφορές τους και αργότερα ένας μικρός φόρος στα εισαγόμενα στη Σύρο εμπορεύματα. Υπήρξε το πρώτο ελληνικό αξιόλογο οργανωμένο φιλανθρωπικό ίδρυμα συντονισμένης ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Ήταν πλαισιωμένο με ιατρικές ειδικότητες, ιατρικά εργαλεία, φαρμακείο. Περιέθαλπε ασθενείς, τραυματίες, αγωνιστές, αναπήρους και προστάτευε έκθετα βρέφη. Στο ίδρυμα περιεθάλποντο πτωχοί με συνήθη νοσήματα «γαστρεντερικούς πυρετούς, δυσεντερία» και σε ποσοστό 5-10% αφροδίσια νοσήματα. Η Ερμούπολη εκτός από οικονομικό κέντρο ήταν και κύριο κέντρο διάδοσης της σύφιλης λόγω πορνείας.

Η πρώτη θεατρική παράσταση δόθηκε επί εποχής δημογεροντίας (1826) με τον «Νικήρατο» της Ευανθίας Καΐρη, πατριωτικό δράμα εμπνευσμένο από την έξοδο του Μεσολογγίου (10/04/1826), από ερασιτέχνες ηθοποιούς, πρόσφυγες-αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων! Η πρώτη συστηματική θεατρική σκηνή της νεώτερης Ελλάδος δημιουργήθηκε στην Ερμούπολη (1830), από τους Γεώργιο Ματζουράνη – Γεώργιο Καλόγνωμο και μερικούς ηθοποιούς. Το πρώτο ξύλινο θέατρο, με πλατεία και 2 σειρές θεωρείων, διαδέχτηκε ένα ξύλινο παράπηγμα στην πλατεία Μιαούλη ώσπου τελικά κτίσθηκε το πολυτελές θέατρο Απόλλων (1864), κατόπιν πρωτοβουλίας του Μ. Σαλβάγου, με συνεταιρισμό και τη βοήθεια του Δήμου. Αρχιτέκτονας ήταν ο Ιταλός Sampó και η μεγάλη αίθουσα έχει ως πρότυπο 4 ιταλικά θέατρα (Μιλάνου, Νάπολης, Φλωρεντίας, Καστελφράνκο), ενώ η θολωτή οροφή ακολουθεί το γαλλικό σύστημα του 19ου αιώνα.

Το πρώτο έργο που ανεβάστηκε ήταν ο Ριγκολέτο του Verdi από ιταλικό θίασο. Η Ερμούπολη υπήρξε βασικός πόλος έλξης για τους περιοδεύοντες ελληνικούς και ιταλικούς θιάσους στο τρίγωνο Αθήνα – Κωνσταντινούπολη – Αίγυπτος. Οι επαγγελματίες καλλιτέχνες διέμεναν για μεγάλα διαστήματα, ώστε να παρουσιάσουν επιλεγμένα έργα της μόδας Ελλήνων και ξένων δραματουργών. 

Ο θίασος της Αικατερίνης Βερώνη το 1901, διαμένει ένα τρίμηνο στο νησί και παρουσιάζει 29 έργα κ.λ.π. Ακολούθησαν και άλλοι διάσημοι πρωταγωνιστές με τους θιάσους τους (Κυβέλη Αδριανού-Μυράτ, Μαρίκα Κοτοπούλη, Αιμίλιος Βεάκης κ.λ.π.). Σε κάθε παράσταση οι Συριανές συναγωνίζονται μεταξύ τους σε επίδειξη πλούτου, μόδας, ομορφιάς και οι Συριανοί συναγωνίζονται με ανθοδέσμες και κοσμήματα για την κατάκτηση της πρωταγωνίστριας (πριμαντόνας). Οι Συριανοί το θέατρο το αντιμετώπιζαν ως ένα δείκτη κοινωνικής προόδου και οι επαγγελματίες καλλιτέχνες προσέβλεπαν σε μία εύρωστη θεατρική πιάτσα. Το θέατρο «Απόλλων» φιλοξενούσε θιάσους το χειμώνα. Παραστάσεις εδίδοντο και στον κινηματογράφο του καφενείου «Πάνθεον» στην πλατεία Μιαούλη, στη λέσχη «Ελλάς», σε καφενεία και στα θερινά θέατρα του Νησακίου, «Ορφεύς», «Ερμής» (Βαπόρια), Άμμου (πλησίον ΙΚΑ),«Ευτέρπη» (Μάννα). Παρέλασαν θίασοι Ποικιλιών και Ανδρεικέλων, θέατρο σκιών, ακροβάτες, ιπποδρόμια, παλιάτσοι, μίμοι, ταχυδακτυλουργοί, υπνωτιστές και νοομάντεις, ο Τόφαλος και ο Κουταλιανός κ.α.

Δικαιολογημένα πίστευαν οι Ερμουπολίτες ότι το θέατρο «Απόλλων», «πρωτεύει όλων των εν Ανατολή θεάτρων και ιδίως των Αθηνών, Σμύρνης, Κωνσταντινουπόλεως και Αλεξανδρείας». Στα σχόλια των συριανών εφημερίδων αναφέρεται ότι «η κοινωνία υμών ήτις υπέρ πάσαν άλλην είνε εις θέσιν να κρίνη και να εκτιμά περί θέατρου…η ημετέρα κοινωνία υποστηρίζει πάντοτε το Ελληνικόν θέατρον, άμα ο θίασος και το δραματολόγιον αυτού είναι καλώς κατηρτισμένα… το κοινόν μας θεωρεί το θέατρον ως απαραίτητον πνευματικήν τροφήν».

Ο αέρας της εθνικής και πολιτικής χειραφέτησης που αποπνέουν τα έργα του Verdi ποτίζουν και τους Συριανούς, οι οποίοι υποστηρίζουν αποτελεσματικά την Κρητική Επανάσταση (1866-1869) και δίνουν καταφύγιο σε πολιτικούς πρόσφυγες ατυχών κινημάτων του εξωτερικού.

Η Ερμούπολη ερήμην του σταδιακά παγιωμένου συγκεντρωτικού, πελατειακού κρατικού ελληνικού μορφώματος επιδίδεται στην εφαρμογή του αυτάρκους και πρόωρου εκσυγχρονιστικού της οράματος. Δεν είναι αντιγραφέας ή μιμητής της Ευρώπης. Έχει δικό της πρόσωπο και οντότητα. Ενσωμάτωσε το λαϊκό στοιχείο, την ορθόδοξη παράδοση και το νεοκλασικό ύφος. Αποδεχόταν και αναδημιουργούσε. Έκτισε δικό της ευρωπαϊκό αστικό πολιτισμό, ήταν η ελληνική παραλλαγή του.

———–