Ένας περίπατος στην Ερμούπολη της δεκαετίας του ’40

του Ευάγγελου N. Ρούσσου

Αγαπητοί φίλοι, παλαιότεροι και νεώτεροι,

Φτάνοντας στην ηλικία που οι άνθρωποι ζουν με τις αναμνήσεις τους, είναι, νομίζω, ταιριαστό, στην αποψινή επικοινωνία μας, με τις εuλογίες της Tεxvολογίας, να σας ξεναγήσω, με κάθε συντομία, στην Ερμούπολη της δεκαετίαs του ’40. Σ’ αυτή τη δεκαετία γνώρισα τη γενέτειρά μας επιxειpώvτας βήματα πέρα από τα όρια μιας οικογέvειας, του σχολείου και της γειτονιάς, στον λόφο τηs Avάστασης. Κατά τη μαθητεία μου στην τυπογραφία και στη δημοσιογραφία μου δόθηκε η ευκαιρία και η ευχέρεια να προσεγγίσω τους xώρους που έσφυζε ο παλμόs της αστικής ζωής και να γνωρίσω πολλούs αξιόλογους σuμπολίτες, λογίους και δημόσιους λειτουργούς, επιχειρηματίες και βιοπαλαιστές, οι οποίοι συνέβαλαν στην πνευματική και ηθική διαμόρφωση μου.

Με τα μνημειώδη κτίσματα και τα λοιπά επιτεύγματα, που χαρακτηρίζουν την κυκλαδική πρωτεύουσα με τρόπο μοναδικό, ακριβέστερα με όσα από αυτά παραμένουν ως τις μέpες μας απαράλλαχτα και λειτουργικά, δεν θα σας απασχολήσω. Θα σταθώ μόνο σε όσα έχουν αλλοιωθεί ή δεν υπάρχουν πια. Μια γενική παρατήρηση. Στον ιστό της πόλης μας, ως τη δεκαετία του ’40, ήταν ακόμα ευδιάκριτες οι xωpιστές πεpιοχές, όπου συγκεντρώνονταν σχεδόν αποκλειστικά ορισμένες από τις ποικίλες δpαστηριότnτες των Συριανών. Από τα ονόματά τους μερικά έχουν αποκρυσταλλωθεί και σαν τοπωνύμια: τα Μανάβικα, τα Ψαράδικα, τα Καμίνια, τα Γαϊδουριέρικα, τα Ταμπάκικα, ο Tαρσαvάς. Ακόμα μια γενική παρατήρηση. Στον ανατολικό τομέα της πόλης κυριαρχούσαν οι χώροι περιπάτου και αvαψυχής, τα αρχοντικά των παλιών αφεντάδων, τα εκπαιδευτήρια, οι εγκασταστάσεις των δημοτικών και των δημόσιων υπηρεσιών, οι τpάπεζες και οι αvτιπροσωπείες, τα προξενεία και τα ναυτιλιακά γραφεία, τα γραφεία των δικηγόρων και των συμβολαιογράφων, οι λέσχες πολλών καλλιτεχνικών και πολιτιστικών φορέων ή συλλόγων και συντεχνιών, τέλοs ένα πλήθος αναψυκτήρια, καφενεία, ζαχαροπλαστεία, εστιατόρια και ξενοδοχεία. Στον δυτικό τομέα οι χώροι της χειρονακτικής εpγασίας, οι ζώvες του εμπορίου, των μεταφορών, των επαγγελμάτων της ναυτιλίας και της αλιείας, τα εργαστήρια, οι βιοτεxvίες και η βιομηχανική ζώνη.

Στο ιστορικό κέντρο η Πλατεία Μιαούλη με τη Δημαρχία, που στέγαζε και τα Δικαστήρια, όπως και τώρα, στην ανατολική πλευρά της η Λέσχη «Eλλάς», τώρα Πνευματικό Κέντρο, στο ισόγειο το Ταχυδρομείο, προτού εγκατασταθεί η Δημοτική Βιβλιοθήκη, πίσω από τη Λέσχη, στην Πλατεία θεάτρου, ο «Απόλλων» και δυτικά το Λύκειο των Ελληνίδων, αργότερα χειμεριvός κινηματογράφος «Παλλάs» και βορειοδυτικά η Νυκτερινή Σχολή Απόρων Παίδων, στην κατοχή Casa di Dante Aligiari. Πίσω από τη Δημαρχία το πρώτο Δημοτικό Σχολείο, με το Ρολόι, όπου πέρασα τις δυο τελευταίεs τάξεις του Δημοτικού, και δίπλα το ιστορικό εξατάξιο τότε, Γυμνάσιο Αρρένων, όπου φοίτησα κανονικά από την πρώτη ωs την τελευταία τάξη (1946-1951). Στη δυτική πλευρά της Δημαρχίας, το τωρινό Ιστορικό Αρχείο, ήταν το αρχοντικό του Λαδόπουλου. Στην Κατοχή είχε εγκατασταθεί εκεί ιταλική υπηρεσία Κοινωνικής Πρόνοιας. H επιγραφή Assistenza Civila μένει χαραγμένη στο μάρμαρο, στο ανώφλι της κεvτpικnς εισόδου του μεγάρου. Μετά την Κατοχή στεγάστηκε εκεί το Α’ Αστυνομικό τμήμα Ερμουπόλεως.

Στην ανατολική πλευρά της Πλατείας Μιαούλη, όπου τώρα το κτήριο του OTE, υπήρχε το Ξενοδοχείον της Γαλλίαs, παλαιότερα Ξενοδοχείον της Πόλεως. Πρόκειται για το κτίσμα που είχε στεγάσει το περίφημο «Ελληνικόν Λύκειον» του Χρίστου Ευαγγελίδη, όπου φοίτησαν ο Bικέλαs και ο Ροϊδης. Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι, προτού ανοικοδομηθεί η Δημαρχία και πλακοστρωθεί η Πλατεία, ο χώρος θα λειτουργούσε και σαν αυλή του σχολείου.

Στην πλατεία επίσης, αντίστοιχο στο Ξενοδοχείον της Γαλλίαs ήταν το Ξενοδοχείον της Aγγλίαs, στο δυτικό τμήμα της νότιας πλευράς της Πλατείαs, στο αρχοντικό της οικογένειας Κουτσοδόντη.

Πάνω από τις Kαμάρες, όπου το καφενείο του Μάπα, το στέκι των Βασιλοφρόνων, και τη Μεγάλη ταβέρνα, που έβλεπε στην πλατειούλα, όπου τώρα η προτομή του συριανού ήρωα Δουράτσου. Το Ξενοδοχείον της Aγγλίας την τελευταία περίοδο της λειτουργίας του είχε μετονομαστεί Κυκλαδικόν.

Στη νότια εξάλλου πλευρά της Πλατείας, στο ανατολικό τμήμα της, στο γωνιακό κτήριο, στην αρχή της οδού Ερμού (τώρα Ελευθέριου Βενιζέλου), ακριβώς απέναντι από την εξέδρα, πάνω από τις Kαμάρες, στεγαζόταν η Νομαρχία Κυκλάδων. Τον τελευταίο χρόνο της ξενικής Κατοχής, της γερμανικής (φθινόπωρο 1943 – φθινόπωρο 1944), όταν οι βομβαρδισμοί των στρατιωτικών στόχων από τους Συμμάχους εντάθηκαν και οι κάτοικοι του ιστορικού κέντρου κατέφυγαν στην περιφέρεια, στα υψώματα και στα χωριά, η Νομαρχία Κυκλάδων μετακόμισε στου Χειμώνα, σ’ ένα γωνιακό αρχοντικό, στο σημείο που η οδός Ομήρου συνεχίζεται ως οδός Ανδρέα Κάργα, πριν από τους Φρέρηδες.

Το κτήριο του Χειμώνα λειτουργούσε σαν Δημοτικό Σχολείο και πριν και μετά την Κατοχή. Σ’ αυτό πέρασα την τρίτη και την τέταρτη ταξη του Δημοτικού, αφού είχα βγαλει την πρώτη και τη δευτέρα στην Ανασταση, στης Ρίζαινας, στο μέσο του δρόμου από τις Πλάκες ως του Ντεμπέλα. H 28η Οκτωβρίου 1940 με βρήκε στου Χειμώνα μαθητή στην τέταρτη ταξη. Λίγο ψηλότερα από του Χειμώνα, ανηφορίζοντας στην οδό Ανδρέα Καργα, στις λίγες μονοκατοικίες απέναντι από τους Φρέρηδες και λίγο πριν από το Γεφύρι, που μας παει στην Άνω Σύρο, είχαν μεταστεγαστεί η Εθνική Τραπεζα και καποιες άλλες υπηρεσίες, Υγειονομική, ιατρεία του Δήμου ή του Ερυθρού Σταυρού, δεν θυμάμαι καλα. Και το δικό μου σχολείο για ένα διαστημα συστεγαστηκε με το σχολείο της Άνω Σύρου. Οι Φρέρηδες φιλοξένησαν τότε και την Εμπορική Σχολή. Σ’ αυτήν με είχαν γραψει οι γονείς μου, προτού οι τυπογράφοι με πείσουν να πάω στο Γυμνάσιο. Υπηρεσίες του Δήμου είχαν στεγαστεί πρόχειρα στις αίθουσες του Αγίου Γεωργίου του Νεκροταφείου, που είχε επεκταθεί σε παρακείμενα οικόπεδα (στου Χαρτουλάρη), και στους γύρω δρόμους, στη Νεαπολη, είχε μεταφερθεί η Αγορά.

Στον ανατολικό τομέα της Ερμούπολης, κατηφορίζοντας από την Πλατεία προς το Λιμανι, στην κεντρική κάθετο της οδού Ερμού, παραλληλα με την παραλιακή, στην Πρωτοπαπαδακη και στη «Θυματων Σπερχειού», παραταγμένα τα προξενεία, οι αντιπροσωπείες, τα ναυτιλιακα γραφεία ως το σημείο όπου αργότερα χτίστηκε το Ξενοδοχείο «Ερμής». Στη γραμμή της Ευαγγελιστρίας η Εθνική Τραπεζα και οι Καλόγριες, το αρχοντικό του Τσιροπινά, που πριν την εγκατασταση της Νομαρχίας στέγαζε την Εμπορική Σχολή, το μετέπειτα Οικονομικό Γυμνασιο, και απέναντι η άλλοτε Τραπεζα Αθηνών. Εκεί τώρα στεγαζεται η ΔΕΗ. Νοτιότερα η Εμπορική Τραπεζα και το Λιμενικό Ταμείο, και βορειότερα, ανηφορίζοντας προς τον Άγιο Νικόλαο, δεξιά το άλλοτε Γυμνασιο Θηλέων και το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο, αριστερά, στο τέρμα του δρόμου, μπροστά στο κηπάριο του ναού, το γωνιακό αρχοντικό που στέγαζε την Αγροτική Τραπεζα. Απέναντι, παντα βορειότερα, το αρχοντικό του Βαφιαδακη, μετέπειτα Κοινωνική Πρόνοια και τώρα γραφεία της Μητρόπολης.

Στην είσοδο του Νησακιού το Λιμεναρχείο με το αναψυκτήριο «Τα Κύματα», στη συνέχεια οι Αποθήκες και το Τελωνείο, στην απέξω πλευρα τα Μπανια με τις καμπίνες των λουομένων και το κτήριο του άλλοτε Αγγλικού Τηλεγραφείου (Εastern), μετέπειτα έδρα των λεγομένων τριών ΤΤΤ (Ταχυδρομεία, Τηλεφωνεία, Τηλεγραφεία) και τώρα Σχολή Εμποροπλοιάρχων. Στην παραλιακή ζώνη, από του Κανάρη ως την Ερμού, έβλεπες μόνο αναψυκτήρια, καφενεία, ζαχαροπλαστεία, καταστήματα λουκουμιών, εστιατόρια και ξενοδοχεία. Σ’ αυτή τη ζώνη ελλιμενίζονταν τα επιβατικά των ακτοπλοϊκών γραμμών και τα σκαφη αναψυχής.

Στον δυτικό τομέα της πόλης κυριαρχούσαν η εμπορική και η βιομηχανική ζώνη. Η κυρίως Αγορά είχε αξονα την οδό Χίου, από τη δυτική πλευρα της Πλατείας ως το Λιμανι. Στη νοτιοδυτική γωνία της Πλατείας, στη θέση του θερινού κινηματογραφου «Παλλάς», ήταν η δημοτική κρεαταγορά, τα Χασάπικα, στη συνέχεια τα Μαναβικα, ως την παραλία και δυτικότερα τα ψαραδικα, με αραδιασμένοι τους μπαγκους, όπου απλώνονταν τα αλιεύματα, με το παλιό κτίσμα της δημοτικής ίχθυαγοράς που πανω στη θέση του ανοικοδομήθηκε το κτήριο της Σχολής Μηχανικών όπου σήμερα στεγαζεται η Περιφέρεια. Γύρω από αυτόν τον αξονα λειτουργούσαν πλήθος μαγαζακια, μπακαλικα, μαγέρικα, καφενεδακια, τηγανιτζήδικα, κουρεία και ψιλικατζήδικα. Στην παραλία, από τα Μαναβικα και τα Ψαραδικα ωε το σημερινό Νέο Λιμανι, που τερματιζε με την Ηλεκτρική Εταιρεία του Βαλμα, τώρα Πυροσβεστική, ήταν οι αποθήκες. Εκεί «έδεναν» οι ψαρόβαρκες και τα ψαροκαϊκα, τα καΐκια και οι μαούνες για φορτοεκφορτώσεις εμπορευματων, τα φορτηγα πλοία και τα συριανα ποντοπόρα, όταν περίμεναν ναύλους.

Στην παραλληλο με την παραλία κεντρική οδό Πρωΐου, που τέμνει στο μέσο και την Ερμού και τη Χίου και οδηγεί στο Ανηφορακι, ήταν τα περισσότερα καταστήματα ειδών ένδυσης και υπόδησης, οικιακού εξοπλισμού και νεωτερισμών, ραφεία, ποτοποιΐες και κάβες. Θυμάμαι, πριν από το Ανηφορακι, τις κάβες του Κριτσίνη και του Πολίτη, δίπλα – δίπλα. Στην πρώτη σύχναζαν οι Βενιζεϊκοί, στη δεύτερη οι Βασιλικοί. Στην Κοίμηση ήταν το δημοτικό Νοσοκομείο, μετέπειτα Ξενοδοχείο «Ευρώπη» και τελευταία Καζίνο. Λίγο πιο πέρα, στην περιοχή του ΙΚΑ, ήταν τα Γαϊδουριέρικα, Πρόδρομος της πιάτσας των ταξί και του παρκιν των ΙΧ. Εκεί πρόφτασα σε λειτουργία το τελευταίο μακαρονοποιείο, το μακαροναδικο του Χρίστου Ασημομύτη, και στο Ηρώο, στην πλευρα του Νεωρίου, το τελευταίο γυαλάδικο. Επίσης πρόσφατα σε λειτουργία τα κλωστήρια και υφαντήρια του Φουστάνου, απέναντι από το ΙΚΑ, του Μπαρμπέτα, των Κρυσταλλη και Τσαγκαρακη, δεξιά ανηφορίζοντας από το Ηρώο προς το Γηροκομείο, του Βαρδακα και του Βαγιανού, νοτιότερα, στο ρέμα που οδηγεί στην Άμμο, του Κουλούρη, του Βελισαρόπουλου, του Χατζηλία και του Καρέλα στην Άμμο, ακόμα το καλτσαδικο του Πασσα, εφαπτόμενο στη μαντρα του Νεκροταφείου, και μερικα ταμπάκικα στον Αξό.

Από τ’ αφεντικα τους θυμάμαι κάποια πρόσωπα, που ακτινοβολούσαν την παλιά αρχοντιά της πόλης μας: Δενδρινός, Κοτσολάκης, Μακρουλάκης, Παπαδάμ, Τόζος.