Σωτήρης Σκίπης, Πέτρος Λέων, Αγγελος Χρυσομάλλης, σε φωτογραφία των αρχών του αιώνα
Αρχιτεκτονική, Θέατρο, καλές τέχνες ήταν στην υπηρεσία της τοπικής αστικής κοινωνίας που με την παρακμή, μετανάστευσε στην Ευρώπη και την Αθήνα.
Πρωτεύουσα της βιομηχανικής επανάστασης στη χώρα μας, έδωσε λαμπρά δείγματα ενός ποιοτικού τρόπου ζωής
Στις αρχές του εικοστού αιώνα, η Ερμούπολη, παρά το διαφαινόμενο τέλος της μεγάλης ακμής, εξακολουθεί να είναι η πολιτιστική πρωτεύουσα της Ελλάδος. Το Θέατρο «Απόλλων», που άρχισε να λειτουργεί το 1864, συγκεντρώνει την καλλιτεχνική και κοσμική ζωή της πόλης, ενώ και άλλα θερινά κυρίως θέατρα λειτουργούν προσφέροντας ποικιλία και θέαμα σε όλη την κοινωνία. Ο Μάνος Ελευθερίου έχει ήδη προσφέρει υψηλές υπηρεσίες στη γενέτειρα του και η έκδοση ενός ακόμη τόμου για το θέατρο (και την κοινωνία) της Ερμούπολης, μας επιτρέπει να δούμε με απόλυτα αυθεντικό τρόπο (η έρευνα βασίζεται κυρίως σε αποδελτίωση τεραστίου όγκου εφημερίδων) τις αξίες, την αισθητική και το επίπεδο της ενημέρωσης μιας πολιτείας, που έμεινε μοναδική περίπτωση στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους.
Ο συνθέτης Διονύσιος Λαυράγκας
Κατά τον Μάνο Ελευθερίου, δύο είναι τα πολύ μεγάλα θεατρικά γεγονότα της τριετίας 1904-1906 στην Ερμούπολη: οι παραστάσεις του θιάσου της «Νέας Σκηνής» του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου και του Ελληνικού Μελοδράματος του Διονυσίου Λαυράγκα.
Την τριετία αυτή, το κοινό της Ερμούπολης χειροκροτεί έκθαμβο την Κυβέλη, τη Ροζαλία Νίκα (στο θιάσο των Μιχ. Αρνιωτάκη- Αντ. Νίκα), την Αικατερίνη Βερώνη («ουδέ ψίθυρος ηκούετο εν τη αι-θούση, ουδέ στροφή του αυχένος παρετηρείτο»), τον Μήτσο Μυράτ, τον Τηλέμαχο Λεπενιώτη και πλήθος ακόμη ηθοποιών που συμμετείχαν σε πολυπρόσωπες παραστάσεις. Στα καφενεία και τα υπαίθρια θέατρα, η λαϊκή, κυρίως, τάξη διασκέδαζε με τα δραματικά ειδύλλια της εποχής.
Η Κυβέλη Αδριανού-Μυράτ, θρυλική πρωταγωνίστρια του ελληνικού θεάτρου
Παράλληλα, με τη θεατρική κίνηση, το γοητευτικό αυτό βιβλίο μάς δίνει την αίσθηση της καθημερινής ζωής. Ορισμένα ζητήματα που απασχόλησαν την περίοδο εκείνη τη συριανή κοινωνία φωτίζονται ιδιαίτερα. Παρακολουθούμε μέσα από την κάλυψη του τοπικού Τύπου (και κυρίως από τις εφημερίδες «Ηλιος» και «Πατρίς» με τη λεπτοκεντημένη αρχαίζουσα γλώσσα), το χορό μεταμφιεσμένων που δόθηκε από τον κύριο και την κυρία Παύλου Νεγρεπόντη στις Αποκριές του 1904, την επιδημία διφθερίτιδος, το ζήτημα που προέκυψε από την απόλυση του καθηγητή Μιχ. Βενιέρη από το Γυμνάσιο Σύρου, την προάσπιση της καθαρεύουσας, την άφιξη των νεόνυμφων Σταματίου και Λελές Βαφειαδάκη, την εγκατάσταση του φωτογράφου Ι.Χ. Κόκκινου από τον Πύργο της Αν. Ρωμυλίας, τα προβλήματα με τις «κοινές» γυναίκες, την κυκλοφορία του περιοδικού Ιατρική Πρόοδος του Ι.Α. Φουστανου, το πρόβλημα στο Νησάκι που χρησίμευε ως δημόσιο αφοδευτήριο («εις ολόκληρον εκείνον τον οικτρόν εκείνον συρφετόν, όστις δεν κατώρθωσε να εθισθή προς την ευσχημοσύνην»), την εξαίρετη περιγραφή της κηδείας της Ευγενίας Αντ. Μαυρογορδάτου (ένα κείμενο που προσφέρεται για πολλές παρατηρήσεις)…
Η κοινωνία της Ερμούπολης έχει ακόμη πολλά να μας αποκαλύψει και είναι αλήθεια ότι ακάματοι μελετητές, σαν τον Μάνο Ελευθερίου φέρνουν στο φως περασμένες ζωές που είχαν καλυφθεί από τη λήθη.
Είναι τα τελευταία σκιρτήματα της παλιάς Ερμούπολης, γιατί, όπως σημειώνει στον πρόλογο ο Μ.Ε.: «Όλα είναι μέσα στο παιχνίδι και όλα συντηρούν τα ετοιμόρροπα χρυσά επιχρίσματα μιας δύσκολης, άνισης και επηρμένης κοινωνίας. Νέα δρομολόγια ακολουθεί και η αστική τάξη, που αρχίζει σιγά σιγά να εγκαταλείπει την Ερμούπολη για να ζήσει ανώνυμη στις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης ή να περιοριστεί στην πληκτική Αθήνα, αφήνοντας πίσω, Κύριος οίδε με πόσο καημό, όχι μόνο τα οστά των προγόνων της σ’ ένα εξαίσιο νεκροταφείο, αλλά και την εξ αδιαιρέτου κληρονομιά μιας σπάνιας αρχιτεκτονικής».
Την τυπογραφική επιμέλεια του βιβλίου ανέλαβε ο Δημήτρης Παπακώστας.
Μάνος Ελευθερίου (επιμ.), Το Θέατρο στην Ερμούπολη τον Εικοστό Αιώνα (Θέατρο-Μουσική-Παιδεία-Κοινωνική Ζωή). Δεύτερος Τόμος, 1904-7906. Εκδοση Δήμου Ερμουπόλεως, σελ. 218, δρχ. 5.500.
