Ο Αντώνης Μαυρομουστάκης, πρόσφυγας δεύτερης γενιάς αφηγείται την ζωή του πατέρα του Αχιλλέα Μαυρομουστάκη και της μητέρας του Στυλιανής-Λιλίκας Κατολία που κατοικούσαν στην περιοχή Δαρδανέλια (Τσανάκκαλε)
Ηχογραφήθηκε στις 7 Αυγούστου του 2001 στη Σύρο από την ιστορικό Κατιλένα Σταθάτου για την συλλογή προφορικών μαρτυριών «Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο« [1]
O Αντώνης Μαυρομουστάκης γεννήθηκε το 1935 στη Σύρο και ήταν οδοντίατρος στην Ερμούπολη. Μιλάει για την ζωή του πατέρα του Αχιλλέα Μαυρομουστάκη και της μητέρας του Στυλιανής – Λιλίκα το γένος Κατολία. Ο Αχιλλέας γεννήθηκε το 1896 στην Κωσταντινούπολη, όπου σπούδασε δάσκαλος και έμαθε βυζαντινή μουσική. Είχε έναν αδελφό και δυο αδελφές οι οποίες παρέμειναν εκεί και ήρθαν στην Ελλάδα, μετά από τα Σεπτεμβριανά το 1955 [2]. Η Στυλιανή γεννήθηκε το 1902 στα Δαρδανέλια (Τσανάκκαλε), ο πατέρας της ήταν μεγαλέμπορος ξυλείας, έφερνε ξύλα από την Μικρά Ασία στη Σύρο. Μετά τα γεγονότα του 1914 [3] είχαν αυτο-εξοριστεί στη Σύρο και κατά την διαμονή τους αγοράσανε ένα σπίτι μέσα στην Ερμούπολη. Αργότερα, όταν εκτονώθηκε η ένταση και οι σχέσεις Τούρκων και Ελλήνων αποκαταστάθηκαν, ξαναγύρισαν με την οικογένειά της στον Ελλήσποντο στα Δαρδανέλια όπου εκεί η Στυλιανή παντρεύτηκε τον Αχιλλέα Μαυρομουστάκη.
Λίγο πριν την μαζική έξοδο των ελλήνων το 1922, οι τούρκικες αρχές κατάσχεσαν το σπίτι που ζούσαν και τα κτημάτά τους. Όλη η οικογένεια της Στυλιανής μετανάστευσε στην Ελλάδα κουβαλόντας μαζί τους λίγα τιμαλφή αντικείμενα ενω από την οικογένεια του Αχιλλέα έφυγε μόνον ο ίδιος. Όταν εγκαταστάθηκαν στη Σύρο, κατοικούσαν στην αρχή στο σπίτι που είχε αγοράσει ο πατέρας της Στυλιανής, το 1914. Ο Αχιλλέας, τα πρώτα χρόνια, δούλευε σαν δάσκαλος στο Αμερικανικό Ορφανοτροφείο, αργότερα διορίστηκε στη δημαρχία ληξίαρχος και κατάφερε να εκλεγεί δύο φορές δημοτικός σύμβουλος. Στον ελεύθερο του χρόνο, έψελνε στον Άγιο Γεώργιο και ήξερε πολλούς βυζαντινούς στίχους και σκοπούς, είχε διασώσει κάποια βιβλία βυζαντινής μουσικής από την Τουρκία, τα οποία όταν πέθανε δωρήθηκαν στη μονή Κεχροβουνίου της Τήνου. Αλληλογραφούσε με τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο Κύπρου. Μαζί με τη Στυλιανή έκαναν δύο παιδιά, το πρώτο γεννήθηκε το 1924 και σε ηλικία 21 ετών, όντας στρατιώτης του ελληνικού στρατού, σκοτώθηκε στην μάχη του Γράμμου κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Ο Αντώνης υποστηρίζει πως η Σύρος ήταν, ανέκαθεν, μια πόλη προσφύγων και ο ντόπιος πληθυσμός ήταν σχετικά καλοπροαίρετος απέναντί τους. Το 1923 ίδρυσαν μαζί με άλλους πρόσφυγες τον “Πανπροσφυγικό Σύλλογο” που είχε σαν έργο του να περιθάλψει τους πρόσφυγες της Μικρασιατικής Καταστροφής και να διεκδικήσει για αυτούς καλύτερες συνθήκες ζωής. Με τις ενέργειες του συλλόγου έχτισαν τον πρώτο προσφυγικό συνοικισμό στον Ξηρόκαμπο, στους πρόποδες της Άνω Σύρου. Ο Αχιλλέας έγραφε στην καθαρεύουσα και δημοσίευε κείμενα στην προσφυγική εφημερίδα ο “Προσφυγικός Κόσμος” που εκδιδόταν στην Αθήνα. Επιπλέον έκανε ανταποκρίσεις για κυκλαδικά θέματα στο “Κυκλαδικό Φως”, την εφημερίδα των Κυκλάδων. Ήταν θρησκευόμενος και θερμός υποστηρικτής του Βενιζέλου. Πέθανε το 1974.
Ο Αντώνης θυμάται πως η μητέρα του έπαιζε μαντολίνο, ζωγράφιζε και ήταν η πρώτη οικογένεια στη Σύρο που στόλισε χριστουγεννιάτικο δέντρο! Όλη η γειτονιά ερχόταν να το θαυμάσει γιατί είχε όμορφα στολίδια. Συχνά ντυνόντουσαν μασκαράδες, κάνανε γιορτές και παίζανε μουσική. O Αντώνης καταλήγει πως οι πρόσφυγες ήταν ανοιχτόκαρδοι και ξέραν πως να διασκεδάζουν και να περνούν καλά.
- H συλλογή προφορικών μαρτυριών “Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922 στη Σύρο“ κατατέθηκε σε συνεργασία με το Ιστορικό Αρχείο Κυκλάδων της Σύρου στην Φωνοθήκη του Κέντρου Μεσογειακών και Ανθρωπιστικών Σπουδών (maison méditerranéenne des sciences de l’homme). Οι προφορικές μαρτυρίες έγιναν στο πλαίσιο του προγράμματος “H πόλη στους νεότερους χρόνους” με επικεφαλή τον καθηγητή νεότερης ιστορίας, Χρήστο Λούκο, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών
- Με την ονομασία «Σεπτεμβριανά» έμεινε στην ιστορία το οργανωμένο πογκρόμ της νύκτας της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, εξ ου και η ονομασία, που συνέβη στη Κωνσταντινούπολη, όπου καθοδηγούμενος τουρκικός όχλος προκάλεσε βίαια επεισόδια κατά των περιουσιών των Ελλήνων ομογενών, πλην όμως Τούρκων υπηκόων, καθώς και άλλων μη μουσουλμανικών μειονοτήτων, λεηλατώντας και πυρπολώντας ελληνικά καταστήματα, σπίτια, σχολεία και βεβηλώνοντας εκκλησίες ακόμα και νεκροταφεία δημιουργώντας τρομοκρατία και ανασφάλεια για τις υφιστάμενες μειονότητες. Αφορμή έδωσε μια βομβιστική επίθεση στο πατρικό σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στην Θεσσαλονίκη, που αποδείχτηκε στην συνέχεια ότι ήταν σκηνοθετημένη προβοκάτσια από την ίδια τη τουρκική κυβέρνηση.
- Η έναρξη γενικευμένων διωγμών ξεκίνησε κατά τα τέλη του 1913, με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, ενώ αρχικός στόχος ήταν οι ελληνικοί πληθυσμοί της Ανατολικής Θράκης. Με την καθοδήγηση όμως Γερμανών συμβούλων της Οθωμανικής Αυτοκρατορία, από τον Μαϊού του 1914, οι διώξεις επεκτάθηκαν επίσης και στη δυτική Μικρά Ασία
