Η βιομηχανία της Ερμούπολης

του Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκη,
διδάκτωρ Ιστορίας Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ.
διδάσκων (Ε.ΔΙ.Π.) στο Πανεπιστήμιο Κρήτης

Η ναυτιλία, η ναυπηγική και το Εμπόριο γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη στη Σύρο του 19ου αιώνα.[1] Ο αναπτυξιακός κύκλος συμπληρώθηκε με τη δημιουργία των πρώτων βιομηχανιών. Το 1867 ο Α.Μανσόλας, τμηματάρχης, τότε, της δημόσιας οικονομίας στο υπουργείο Εσωτερικών, καταγράφει 22 ατμοκίνητα εργοστάσια σ’ όλη την Ελλάδα. Απ’ αυτά τα 2 βρίσκονταν στην Αθήνα, 6 στον Πειραιά, 3 στην Πάτρα, 1 στη Στυλίδα και 8 στη Σύρο.[2] Όπως παρατηρούμε, η μεγαλύτερη συγκέντρωση εργοστασίων, εκείνη την εποχή, εντοπίζεται στη Σύρο, γεγονός που φανερώνει το ρόλο της περιοχής ως σημαντικού βιομηχανικού και κατ’ επέκταση οικονομικού κέντρου της νεότερης Ελλάδας.

Ο Συριανός βιομήχανος βυρσοδεψίας,

Δημήτριος Βαρουξής

(Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης)

Η πρώτη Βιομηχανία που άκμασε στο νησί ήταν η κατεργασία των δερμάτων.[3] Στα 1828-1829 ο Χιώτης Π. Καλουτάς και αργότερα ο Κρητικός Εμμ. Σαλούστρος ίδρυσαν τα πρώτα ατμομηχανικά βυρσοδεψεία. Αργότερα, δημιουργήθηκαν νέα βυρσοδεψεία, όπως αυτά των αδελφών Μαρινάκη, Α.Παππαδάμ, Χ.Κουρκουτάκη, Δ.Λιθαρόπουλου. Γ.Λαγουρού, Π.Γλύκα, Μ.Κορνηλάκη και Αλ.Γάγκου. Το 1876 υπήρχαν στην Ελλάδα επτά εργοστάσια αυτού του είδους, έξι απ’ τα οποία βρίσκονταν στην Ερμούπολη.[4] Σύντομα τα βυρσοδεψεία του νησιού γίνονται γνωστά ο’ όλο τον κόσμο ως τα καλύτερα της Ανατολής.[5]

Στα 1886 ο Ν.Γ.Ζωγραφάκης χαρακτήριζε τη βυρσοδεψία ως το σπουδαιότερο κλάδο της βιομηχανίας της πόλης.[6] Παράλληλα, στην Ερμούπολη αναπτύχθηκε η αλευροποιϊα με τέσσερα μεγάλα ατμομιηχανικά εργοστάσια.[7] Στα 1898 οι Αφοί Γ. Βρατσάνου ίδρυσαν το «μέγαν ατμοκίνητον μακαρανοποιείον» και στα 1908 ο Ασημομύτης ατμοκίνητο «ζυμωτήριον».[8]

Άλλος βιομηχανικός κλάδος που αναπτύχθηκε είναι αυτός της σιδηρουργικής, με σημαντικότερο εργοστάσιο εκείνο της Ελληνικής Ατμοπλοΐας, που ιδρύθηκε το 1861 και κατασκεύαζε μηχανές, λέβητες, εργαλεία, πυροβόλα, σφαίρες και καπνοδόχους, ενώ διέθετε χωνευτήριο, σιδηρουργείο και άριστο νεώριο. Το εργοστάσιο αυτό βραβεύτηκε στην παγκόσμια έκθεση του Λονδίνου με το πρώτο έπαινο και με το χρυσό μετάλλιο πρώτης τάξεως στην έκθεση των “Ολυμπίων”. Εκτός από τα παραπάνω υπήρχαν άλλα επτά σιδηρουργεία.[9]

Ο βιομήχανος Παναγιώτης Βοκοτόπουλος
(Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης)

Η σαπωνοποιϊα ήταν μια από τις βιομηχανίες που αναπτύχθηκε στην Ερμούπολη. Γνωστά ήταν, επίσης, τα εργοστάσια “φεσοποιίας” και “καλεμκερίων” ή “κεφαλοδεμάτων” που έφτιαχναν φουλάρια για τις γυναίκες και προμήθευαν την ελληνική αγορά και πόλεις της Τουρκίας. Παράλληλα, τα λουκουμοποιεία των Ι.Δαπόλα, Γ.Παναγάκου και Π.Σταματελάκη είχαν βραβευτεί και τα προϊόντα τους ήταν περιζήτητα. Στα 1850 ο Θεσσαλός Σπυρίδων Σαμψωνίδης και ο Β.Γιαννούτζος ίδρυσαν το “παιγνιοχαρτείον”, που παρήγε χαρτιά τράπουλας, ενώ στα μέσα του 19ου αιώνα άρχισε να λειτουργεί η “κτενοποιία” Θεμιστοκλής Μιχάλοβιτζ και Βράϊζλερ. Το 1860 ο Υδραίος Γ.Καλαποδόπουλος σύστησε τη βιομηχανία “πυρείων και σημαντρίδων”.

Το πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο υαλουργικής στην Ερμούπολη ιδρύθηκε το 1870 από τον Ι.Αργυρόπουλο και ακολούθησε δεύτερο που ιδρύθηκε από τον Πέτρο Ράλλη, γνωστό με την ονομασία “Σιδών”.

Αξίζει να αναφέρουμε την ίδρυση 3 τυποβαφείων, 7 τυπογραφείων, το εργοστάσιο πηλοπλαστικής του Γ.Βαλμά, το “πιλοποιείον” του Χωραφά, το “σχινοποιείο” του Γ.Γλύκα, το “ελαιοχρωματοτριβείο” του Μ.Κατσιμαντή και το κατάστημα “ξοαναοποιητικής” του Σ.Φραγκούλη. Το 1870 διατηρούνταν 4 φωτογραφικά καταστήματα, 1 “καλαποδοποιείον”, 2 “καρεκλοποιεία”, 1 “ανδριαντοποιείο και αγαλματοποιείο” του Γ. Βιτάλη και αρκετά πνευματοποιεία που παρασκεύαζαν ποτά και κρασιά.[10]

εξοπλισμός παλιάς βιομηχανίας
(Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης)

Η βαμβακουργική βιομηχανία, που αναπτύσσεται από πολύ νωρίς στην Πάτρα, τη Λιβαδειά και τον Πειραιά, εμφανίζεται στη Σύρο γύρω στα 1870. Τότε ο Γ.Καλαποδόπουλος ίδρυσε το πρώτο μεγάλο εργοστάσιο του είδους, την “Ελληνική Βαμβακουργική Εταιρεία Ομόνοια” που περιελάμβανε εκκοκκιστήριο, κλωστήριο, υφαντήριο και πλεκτήριο. Ωστόσο, η βαμβακουργία γνώρισε αλματώδη ανάπτυξη στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, ώστε να θεωρείται η Ερμούπολη το Μάντσεστερ της Ελλάδας, με αντιπροσωπικότερα εργοστάσια του είδους αυτά των Α.Λαδόπουλου, Δ.Βελισσαρόπουλου, Δ.Καρέλλα και Π.Φουστάνου. [11]

αγγλικό τυπογραφείο της περιόδου
της βιομηχανικής ακμής της Σύρου
(Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης)

Η παρακμή της Σύρου θα γίνει φανερή απ’ τα τέλη του 19ου αιώνα. Ύστερα από τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου στα 1882 και την ανάπτυξη των σιδηροδρόμων θα χάσει την πρωταρχική της σημασία και θα δώσει τη θέση της στον Πειραιά. [12] Οι διεθνής προσανατολισμός της συριανής βιομηχανίας και οικονομίας γενικότερα, την έκανε ευαίσθητη στις διακυμάνσεις του διεθνούς εμπορίου και της ισοτιμίας της δραχμής. Στις αρχές του 1879, η Σύρα νιώθει τις συνέπειες μιας παγκόσμιας νομισματικής κρίσης. Η τιμή των ξένων νομισμάτων, κυρίως των ρωσικών, με τα οποία πληρώνονταν οι εργάτες, έπεσε. Η μείωση του μεροκάματου των εργατών σε συνδυασμό με την αύξηση της τιμής του ψωμιού και άλλων ειδών πρώτης ανάγκης τους ώθησε σε απεργίες (1879).[13] Η παρατεταμένη κρίση της ερμουπολίτικης οικονομίας στη δεκαετία του 1880, σε συνδυασμό με την παρακμή της ιστιοφόρου ναυτιλίας (η επέκταση των ατμοπλοϊκών συγκοινωνιών στα τέλη του 19ου αιώνα συνέδεσε απ’ ευθείας τα λιμάνια της δυτικής Ευρώπης με τα εμπορικά κέντρα της Ανατολής, κάνοντας περιττή τη διαμεσολάβηση της Σύρου στις διεθνείς εμπορικές ανταλλαγές)[14] και την ανάπτυξη του Πειραιά, στέρησαν από τη Σύρο τις αγορές των Βαλκανίων και της Ανατολής. Ωστόσο, η Ερμούπολη παρέμεινε για πολλές δεκαετίες “κεντρική αγορά υφασμάτων, λόγω ειδικών σχέσεων με το Μάντσεστερ”.[15]

"Εργοστάσιον της ελληνικής ατμοπλοϊκής εταιρίας εν Ερμουπόλει"

άποψη του εργοστασίου της Ελληνικής Ατμοπλοϊας (1860-1861)

Η εμπορική παρακμή της δεκαετίας του 1880 έπληξε πολλές από τις πρώτες βιομηχανίες. Η αλευροβιομηχανία ουσιαστικά καταστράφηκε, οι εξαγωγές των δερμάτων μειώθηκαν και το ναυπηγείο περιόρισε τις εργασίες του. Στο τέλος του 19ου αιώνα νεότεροι μετανάστες, κυρίως Πελοποννήσιοι, δοκίμασαν την τύχη τους στην κλωστοϋφαντουργία. Πήραν παλαιότερες φθίνουσες επιχειρήσεις, εγκαταλειμμένες αποθήκες και δανείστηκαν χρήματα, ενώ προμηθεύτηκαν βαμβάκι από τη Σμύρνη και την Αίγυπτο.[16] Στις ευνοϊκές συνθήκες για επενδύσεις στην κλωστοϋφαντουργία σημειώνουμε την ύπαρξη διαθέσιμων κεφαλαίων, την προστατευτική νομοθεσία, την υποτίμηση της δραχμής και την παρουσία στο νησί φθηνού εργατικού δυναμικού, λόγω ανεργίας.[17]. “Πριν τελειώσει ο 19ος αιώνας, αρκετοί μεγαλέμποροι μπήκαν στις νέες επιχειρήσεις και ως το 1910 είχαν δημιουργήσει 24 εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας. Η εντυπωσιακή ανάπτυξη της βαμβακουργίας τα χρόνια εκείνα είχε πίσω της την παράδοση της τυποβαφικής”.[18]

Πάνω: Η μακέτα του εργοστασίου υφασμάτων Ε. Λαδόπουλου και Υιών.
Κάτω: Το εσωτερικό της εισόδου των Αποθηκών Διαμετακομίσεως όπως ήταν στη δεκαετία του’ 70.

Η μεγάλη εμπορική και βιομηχανική ανάπτυξη ευνόησε ιδιαίτερα την ίδρυση ασφαλιστικών καταστημάτων και πρακτορείων των ξένων ασφαλιστικών εταιρειών[19] αλλά και τραπεζών. Επιπλέον, μια πόλη σαν την Ερμούπολη, με τόσο ζωηρή εμπορική και βιομηχανική κίνηση, έπαιρνε μέρος όχι μόνο στις ελληνικές, αλλά και στις διεθνείς εκθέσεις. Πολλά προϊόντα της Ερμούπολης είχαν τιμηθεί στην έκθεση των “Ολυμπίων”, που γινόταν από το 1858 κάθε τέσσερα χρόνια στην Αθήνα, αλλά και στις διεθνείς εκθέσεις, όπως αυτή του Λονδίνου στα 1851.[20] Με το νέο βιομηχανικό της πρόσωπο η Ερμούπολη διατήρησε για τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα μια ανθηρή οικονομική ζωή. Η Μικρασιατική Καταστροφή έφερε στην πόλη 8.000 ανθρώπους. Τα μεροκάματα όμως στην τοπική βιομηχανία δεν ήταν ελκυστικά. Ήδη την εποχή εκείνη αρκετοί βιομήχανοι μετοικούσαν στην Αθήνα ή τον Πειραιά, ενώ τα συριανά εργοστάσια διευθύνονταν δι’ αντιπροσώπων. Η κρίση του 1929-1932 και οι περιορισμοί της συναλλαγματικής και εμπορικής πολιτικής που ακολούθησαν έφεραν νέες δυσκολίες στη βιομηχανία.[21]

Το εργοστάσιο σκαγιών της Σύρου
(αρχείο Μάνου Ελευθερίου)

Το 1933, λίγο μετά την οικονομική κρίση, ο Κ. Γερασιμίδης αναφερόμενος στη βιομηχανία της Ερμούπολης καταγράφει τα παρακάτω εργοστάσια: 5 κλωστήρια, 9 υφαντήρια, 1 νηματοστριπτήριο, 1 σιριτοποιείο, 1 τυποβαφείο, 1 αλευροβιομηχανία, 2 μηχανουργεία, 9 βυρσοδεψεία, 1 εργοστάσιο λαιμοδετών, 1 εργοστάσιο ζυμαρικών, 1 ηλεκτρικό σταθμό, 1 παγοποιείο, 1 εργοστάσιο σκαγιών και 1 εργοστάσιο κατασκευής υποδημάτων.[22]

Στο τέλος του Μεσοπολέμου αρκετά εργοστάσια έκλεισαν και η κίνηση του λιμανιού μειώθηκε απελπιστικά. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής πολλά απ’ αυτά ανέστειλαν τη λειτουργία τους ή επιτάχθηκαν. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος προξένησε στην πόλη αρκετές υλικές καταστροφές και κόστος σε ανθρώπινες ζωές. “Την περίοδο 1951-1971 τα περισσότερα εργοστάσια έκλεισαν οριστικά και η πόλη έχασε το 20% του πληθυσμού της, που πήρε το δρόμο της μετανάστευσης, φτάνοντας το 1971 στο χαμηλότερο ιστορικά όριο (13.500 κατοίκους). Ως το 1990 είχαν κλείσει και οι τελευταίες κλωστοϋφαντουργίες».[23]

Οι αλευρόμυλοι του Γ. Βέλτσου όπως ήταν
δεκαετία του ’70

Πολλοί υπήρξαν οι λόγοι της παρακμής της βιομηχανίας στην Ερμούπολη. Οι κυριότερες αιτίες θα πρέπει να αναζητηθούν «στην έλλειψη εκσυγχρονισμού του μηχανολογικού εξοπλισμού και των εγκαταστάσεων, την ανεπάρκεια οργανώσεως της εργασίας και εξορθολογισμού της παραγωγής, στην έλλειψη προσαρμοστικότητας στον αυξανόμενο ανταγωνισμό, στην απουσία κρατικής μέριμνας και τη μεταφορά πολλών βιομηχανιών στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας».[24]

Ως τα τέλη του 20ου αιώνα είχαν κλείσει και οι τελευταίες κλωστοϋφαντουργίες. Η ίδρυση Βιομηχανικού Μουσείου το 2000 στην Ερμούπολη ήρθε να διασώσει τη βιομηχανική κληρονομιά της πόλης και να την αναδείξει ως αδιάψευστο μάρτυρα μιας πάλαι ποτέ ισχυρής οικονομικής δύναμης.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Περισσότερα για την ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου στη Σύρο βλ. στο βιβλίο του Βασίλη Καρδάση, Σύρος, Σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857), Αθήνα (ΜΙΕΤ) 1987.
Α. Μανσόλας, Πολιτειογραφικαί Πληροφορίαι περί Ελλάδος Αθήνα 1867, σ. 101.
Το 1830 οι όροι «βιομηχανία» και «εργοστάσιο», με έννοια που να προσεγγίζει κάπως τη σημερινή, αναφέρονταν κυρίως στη βαμβοκοβιομηχανία της Μεγάλης Βρετανίας. Βλ. σχετικά Eric J. Hobsbawm, Η εποχή των Επαναστάσεων, 1789-1848, Αθήνα (ΜΙΕΤ) 2000, σ. 61. Επομένως, στην Ελλάδα εκείνη την περίοδο κάνουμε λόγο για «απαρχές της εκβιομηχάνισης», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Χριστίνα Αγριανιώνη στο βιβλίο της Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα 1986.
Γ. Α. Αναστασόπουλος, Ιστορία της Ελληνικής βιομηχανίας 1840-1940, Α’ (1840-1884). Αθήνα 1947, σ. 344.
Ιωάννης Τραυλός – Αγγελική Κόκκου, Ερμούπολη, η δημιουργία μιας νέας πόλης στη Σύρο στις αρχές του 19ου αιώνα, Αθήνα (έκδοση Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος) 1980, σ. 41 και Τιμολέων Δ. Αμπελάς, Ιστορία της νήσου Σύρου από των αρχαιοτάτων χρόνων, μέχρι των καθ’ ημάς, Ερμούπολη (τύποις Ρ. Πρίντεζη) 1874 (ανατύπωση Χρ. Α. Καλημέρης. Ερμούπολη) 1998, σ. 708-710.
Ν. Γ. Ζωγραφάκης, Η Ερμούπολις υπό εμπορικήν, βιομηχανικήν, ναυτιλιακήν έποψιν, Αθήνα 1886, σ. 7.
Τιμολέων Δ. Αμπελάς, ό,π., σ. 710-711.
Ιωάννα Κατσιγιάννη, Αντωνία Κονδύλη-Λάγαρη, Βιομηχανικά κύρια στην Ερμούπολη, Αθήνα (Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ) 2000, σ. 17.
Τιμολέων Δ. Αμπελάς, ό.π., α. 711-712.
Για τις παραπάνω βιομηχανίες βλ. Τιμολέων Δ. Αμπελάς, ό.π.. σ. 712-714, Ιωάννης Τραυλός -Αγγελική Κόκκου, ό.π., σ. 42-43 και Ανδρέας Κ. Φραγκίδης, Ιστορία της Νήσου Σύρου, 1865-1941, Αθήνα (έκδοση του Συλλόγου των εν Αθήναις και Πειραιεί Συριανών) 1975, σ. 519.
Ιωάννης Τραυλός – Αγγελική Κόκκου, ό.π., σ.42
Ο.π., α. 40.
Μάκης Φρέρης, «Η πρώτη απεργία στη Σύρο», Συριανά, τεύχ. 6-7 (1986), σ. 12-13.
Βασίλης Καρδάσης, «Σύρος, Σταυροδρόμι της Ανατολικής Μεσογείου (1832-1857)», Θέματα Νεοελληνικής Ιστορίας (18ος-20ός αιώνας), επιμέλεια: Γ. Δερτιλής – Κ. Κωστής, Αθήνα-Κομοτηνή 1991, σ. 331 και 335-336.
Χριστίνα Αγριαντώνη – Αγγελική Φενερλή, Ερμούπολη-Σύρος, Ιστορικό οδοιπορικό, Αθήνα (Ολκός) 2000[2] σ. 119.
Ο.π. σ. 119.
Βασιλική Θεοδώρου – Χρήστος Λούκος, «Το Αρχείο της Βιομηχανίας “Κλωστήριον και Υφαντήρισν Ε. Λαδοπούλου υιών εν Σύρω”», Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού. Παράρτημα του Περιοδικού Μνήμων, αρ. 12, Αθήνα 1996. σ. 12. Επίσης, βλ. και Χριστίνα Αγριαντώνη, ό.π., σ. 335 και Χρήστος Χατζηιωσήφ. Η γηραιά σελήνη, η βιομηχανία στην Ελλάδα 1830-1940, Αθήνα 1993. σ. 80.
Χριστίνα Αγριαντώνη – Αγγελική Φενερλή, ό.π., σ. 119.
Λόγω πολλών θαλάσσιων δυστυχημάτων κάποιες από τις ασφαλιστικές εταιρείες διαλύθηκαν πριν από τo 1870. Βλ. Τιμολέων Δ. Αμπελάς, ό,π., σ. 714, σημ. 1
Ιωάννης Τραυλός – Αγγελική Κόκκου, ό.π., σ. 44-45.
Χριστίνα Αγριανιώνη – Αγγελική Φενερλή, ό.π., σ. 21.
Κ. Γερασιμίδης (επιμέλεια: Ε. Μονογυιός), Το πανόραμα της Σύρου, Σύρος 1933, σ. 69-71.
Χριστίνα Αγριαντώνη – Αγγελική Φενερλή, ό.π., σ. 22-23.
Γ.Α.Κ. – Αρχεία Νομού Κυκλάδων, Αρχείο Βιομηχανίας Μπαρμπέτα, φάκελος 1814. υποφακ. 8. Πρόκειται για μελέτη που έγινε σία 1969 (;), προκειμένου να εξεταστεί η δυνατότητα και η σκοπιμότητα επέκτασης της Βιομηχανίας υφασμάτων «Υφαντήριων Σύρου Ευάγγελος Μπαρμπέτας Α.Ε.» με δύο στόχους: α) Την κατεύθυνση ιδρύσεως μονάδας παραγωγής ετοίμων ενδυμάτων και β) την κατεύθυνση παραγωγής νήματος, με σκοπό τη μείωση του κόστους παραγωγής, την αύξηση της ανταγωνιστικότητας και τη δυνατότητα πραγματοποιήσεως εξαγωγών. Στη μελέτη αναφέρονται, ανάμεσα στα άλλα, οι λόγοι που εκτιμάται ότι οδήγησαν στην παρακμή της Βιομηχανίας της Ερμούπολης.