από τον κ. Χρήστο Θανόπουλο
[Συνέχεια στο Μέρος Β’]
Η Σύρος το μικρό νησί, με πληθυσμό μόλις 4.000-5000 ψυχές προεπαναστατικά, μέσα από μια δύσκολα επαναλήψιμη ιστορική συγκυρία και ιδιοτυπία ( γαλλική προστασία, ουδετερότητα, συρροή προσφύγων), αναδείχτηκε στο κύριο εμπορικό και ναυτικό κέντρο του πρώιμου ελληνικού κράτους. Για 35 χρόνια (1825-1860) η Ερμούπολη ήταν το πρώτο με διαφορά λιμάνι και για όλο τον 19ο αιώνα, παρέμεινε μία από τις μεγαλύτερες ελληνικές πόλεις. Οι εξαθλιωμένοι πρόσφυγες, Κυδωνιάτες, Χιώτες, Ψαριανοί, Κασιώτες που συρρέουν τα πρώτα επαναστατικά χρόνια, φέρνουν μαζί τους το όραμα μιας νέας κοινωνίας. Η Αντιβασιλεία του Όθωνα (1833) διαίρεσε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος σε νομούς και όρισε την Ερμούπολη πρωτεύουσα του νομού Κυκλάδων, δίνοντας της εξ αρχής ξεχωριστή θέση στην ελληνική επικράτεια.
Στα χρόνια της ακμής αλλά και αργότερα, κατείχε πολλές πρωτιές, τις οποίες θα σταχυολογήσουμε ενδεικτικά.
ΛΙΜΑΝΙ – ΕΜΠΟΡΙΟ
Το 1834 χτίζονται οι πρώτες στον ελληνικό χώρο δημόσιες Αποθήκες Διαμετακομιστικού Εμπορίου με κρατική δαπάνη. Η Ερμούπολη στη μέση του Αιγαίου πελάγους αποτελεί τη γέφυρα που συνδέει την Ελλάδα με τα μεγάλα εμπορικά κέντρα Ευρώπης και Ανατολής, μια και το εμπόριο και οι επικοινωνίες στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα διεξάγονται κυρίως μέσω θαλάσσης. Το εμπορικό της δίκτυο απλωνόταν από το Λίβερπουλ, τη Μασσαλία, Λιβόρνο, Μάλτα και Τεργέστη, μέχρι την Οδησσό, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Αλεξάνδρεια. Η Σύρος κατάφερε να γίνει η «κεντρική αγορά», το αδιαφιλονίκητο κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου, με το μεγαλύτερο και πληρέστερο ελληνικό λιμάνι του 19ου αιώνα, άξιος συναγωνιστής των ευρωπαϊκών λιμανιών.
Το 1842 η Ερμούπολη θα αποκτήσει το μεγαλύτερο στην Ελλάδα Λοιμοκαθαρτήριο με κυβερνητική εντολή και δαπάνη. Με σχέδια αρχικά του Γερμανού αρχιτέκτονα Erlacher και τελικά του Γερμανού λοχαγού του μηχανικού Weiler, αποτελεί ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό μνημείο για την Ελλάδα αν και παραμένει σήμερα αναξιοποίητο, ερειπωμένο και λεηλατημένο.
Το 1858 τίθεται σε λειτουργία η τηλεγραφική επικοινωνία στην Ελλάδα. Η Societé du Telegraphe Electrique Sous-marin ιδρύει τον πρώτο ελληνικό τηλεγραφικό σταθμό στην Ερμούπολη. Η Σύρος συνδέθηκε τηλεγραφικά αρχικά με τον Πειραιά (1859), με το πρώτο καλώδιο που ποντίστηκε στα ελληνικά νησιά και έπειτα με Χίο και Κωνσταντινούπολη. Η αγγλική εταιρεία Eastern Telegraph Co. Ltd ανέλαβε την εκμετάλλευση του δικτύου το 1878 και μετέτρεψε την εγκατάσταση σε κεντρικό σταθμό τηλεγραφίας της ανατολικής Μεσογείου, απασχολώντας πάνω από 100 άτομα (κτίριο σημερινής Σχολής Εμπορικού Ναυτικού, στα «Κύματα» και παραθαλάσσιο διώροφο κτίριο Λοιμοκαθαρτηρίου).
Ο πέτρινος φάρος στο Γαϊδουρονήσι (1834) είναι ο πιο παλιός και ψηλός φάρος του ελληνικού φαρικού συστήματος και ο πρώτος φάρος με περιστρεφόμενο μηχανισμό στο Αιγαίο. Ο μνημειώδης χαρακτήρας του, ύψους 29,5 μέτρων,με ισόγειο φαρόσπιτο, δεν δικαιολογείται από τη λειτουργία του, αφού δεν είναι σε ακρωτήρι, αλλά συνδέεται με την πρώτη περιοδεία του Όθωνα στα νησιά του Αιγαίου (1833) και την επιθυμία των Ερμουπολιτών να τονίσουν τη σημασία του λιμανιού και να κατοχυρώσουν τη θέση του στο εθνικό πλαίσιο.
Η δημιουργία του μόλου (1842) με σχέδια των Erlacher και Weiler, αποτελεί ένα από τα πρώτα λιμενικά έργα στην Ελλάδα. Το 1844 θα ψηφιστεί νόμος για επιβολή φόρου στα καταπλέοντα το λιμάνι πλοία προς κατασκευήν προκυμαίας. Τα λιμενικά έργα θα συνεχιστούν στο Νησάκι (1861) και αργότερα (1873), με την επίβλεψη του Γάλλου μηχανικού Pascal (διευθυντή λιμενικών έργων στη Μασσαλία) και το 1881 με δάνειο του Σκουλούδη προς το δήμο Ερμούπολης. Κρίθηκε αναγκαία η δημιουργία «Πακτωτηρίου», όπου καθάριζαν τα ύφαλα των πλοίων (η τελική του θέση ήταν στο σημερινό Νεώριο). Η «Βυθοκόρος» καθάριζε το βυθό του λιμανιού και «η λέμβος του ακταιωρού» παρακολουθούσε τα παράλια για την ασφάλεια του λιμανιού.
Η συμβολή του Erlacher στην Ερμούπολη ήταν αποφασιστικής σημασίας. Πάνω σε σχέδια του κατασκευάστηκαν ο μόλος, ο φάρος, οι Αποθήκες Διαμετακομίσεως, το Γυμνάσιο, το Λοιμοκαθαρτήριο (αρχικά σχέδια). Δικαιολογημένη είναι η κρίση του Γερμανού περιηγητή Gottfried Heinrich von Schumbert (1837), ότι «η Ερμούπολη είναι σαν ένα μικρό κομμάτι του Μονάχου».
Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, τα δύο τρίτα των ελληνικών εισαγωγών περνούσαν από το τελωνείο Ερμούπολης. Στις εξαγωγές η συμμετοχή της Ερμούπολης ήταν συγκριτικά χαμηλότερη (πρωτοστατούσε το λιμάνι της Πάτρας με εξαγωγές σταφίδας). Το 1827 καθιερώνεται μικρός φόρος στα εμπορεύματα που εισάγονταν και εξάγονταν από το Τελωνείο Σύρου, υπέρ των θρησκευτικών, εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών καταστημάτων. Από το 1830 κάνουν τακτικές εμφανίσεις στο λιμάνι της Ερμούπολης τα ατμόπλοια του αυστριακού Λλόυδ και τα γαλλικά Messageries.
Τον Απρίλιο του 1827 Χιώτες, ιδρύουν στην Ερμούπολη το πρώτο ασφαλιστικό κατάστημα («Ελληνικόν Ασφαλιστικόν Κατάστημα»), ως απόρροια της αυξημένης εμπορικής κίνησης. Ιδρύθηκαν συνολικά 23 ασφαλιστικά καταστήματα («Ασφαλιστική Εταιρεία ο Φοίνιξ» κ.α.) και 10 πρακτορεία ευρωπαϊκών εταιρειών (”Maritime Securité” κ. α.). Το 1836 ιδρύονται ταυτόχρονα σε Ερμούπολη, Πάτρα και Ναύπλιο, τα πρώτα εμπορικά επιμελητήρια.
Η ταχεία διείσδυση των δυτικών οικονομιών στις ανατολικές αγορές παρείχε σημαντικά πλεονεκτήματα στο συριανό εμπόριο και στους κατοίκους της Σύρου υψηλά κέρδη. Το 1829 επί Καποδίστρια η Σύρος συμμετείχε με δύο πληρεξούσιους στην Εθνοσυνέλευση του Άργους και απαίτησε να γίνουν τέσσερεις, λόγω της αυξανόμενης σημασίας της στον αγώνα και το διεθνές εμπόριο. Με την ενεργή συμμετοχή περίπου 2.000 Ερμουπολιτών, στη δημιουργία ενός μοναδικού οικονομικού πλανήτη, στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, θα αποτελέσουν σήμερα αντικείμενο μελέτης της επιχειρηματικότητας και της επιχειρηματικής κουλτούρας στο ελληνικό κράτος.
ΝΑΥΤΙΛΙΑ – ΝΑΥΠΗΓΕΙΑ
Τα ελληνικά φορτηγά πλοία ειδικεύονταν στη μεταφορά σιτηρών από τη Μαύρη Θάλασσα στα δυτικά λιμάνια. Το 1855 καταγράφονται στο νηολόγιο της Ερμούπολης 635 πλοία, μεγάλα ιστιοφόρα, το 41% του συνόλου του υπό ελληνική σημαία εμπορικού στόλου. Μετά μια δύσκολη δεκαετία προσαρμογής του λιμανιού και των επιχειρηματιών στα νέα δεδομένα των ατμόπλοιων, άρχισαν οι τελευταίοι να επενδύουν στο κτίσιμο ατμόπλοιων σε αγγλικά ναυπηγεία. Το 1856 ιδρύεται η «Ελληνική Ατμοπλοΐα», η πρώτη ελληνική ατμοπλοϊκή εταιρεία θαλάσσιας συγκοινωνίας, με πρωτοβουλία της Εθνικής Τράπεζας και συμμετοχή δημοσίου-ιδιωτών (κεφαλαιούχων από Ελλάδα και παροικίες εξωτερικού). Η εταιρεία έχει έδρα την Ερμούπολη και εκτελεί δρομολόγια εντός Ελλάδος (σε παράλια και νησιά) και στο εξωτερικό. Την διαδέχθηκε η βραχύβια «Νέα Ελληνική Ατμοπλοΐα» (1893-1905). Το 1914 το 9% των ελληνικών ατμόπλοιων ήταν ιδιοκτησία συριανών εφοπλιστών με αντίστοιχη αναλογία Συριανών ναυτικών στα πληρώματα.
Στους Χιώτες ναυπηγούς κυρίως, αλλά και σε τεχνίτες από Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά, οφείλει η Ερμούπολη τη μεγάλη άνθηση των ναυπηγείων, ειδικά στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, όταν κυριαρχούσε ο συριανός τύπος πλοίου. Ο Παντολέων Μάσχας αγωνιστής και κατασκευαστής πυρπολικών του Κανάρη, το 1828 έφθασε στη Σύρο, ήταν ο πρώτος που κατασκεύασε πλοία σύμφωνα με σχέδιο και από το 1842 είχε δικό του ναυπηγείο με 400 εργάτες. Ο Όθωνας τον αναγνώρισε ως «πατέρα της ελληνικής ναυτιλίας». Άλλοι περίφημοι ναυπηγοί ήταν οι Χιώτες Νικόλαος Παγίδας, Σταμάτης Κουφοδάκης (είχε υπηρετήσει στον τουρκικό Ναύσταθμο Κωνσταντινουπόλεως), ο Γ. Γλυνός, κ.α. Τα ναυπηγεία της Ερμούπολης απλωμένα σε όλη την παραλία του λιμανιού, κατασκεύασαν τα οχτώ δέκατα των ελληνικών ιστιοφόρων, με ρυθμό περίπου 100 πλοίων το χρόνο. Η πρώτη ξύλινη αναβάθρα για ανέλκυση πλοίων κατασκευάστηκε από τον Παγίδα (1857), το ναυπηγείο του οποίου κατασκεύασε το «Ασπίς» το πρώτο ελληνικό ατμόπλοιο, που βγήκε από ιδιωτικό ναυπηγείο, ξύλινο, τροχήλατο, τρίιστιο, 190 τόνων. Ο Γάλλος συγγραφέας Αλέξανδρος Δουμάς ο πατέρας, παράγγειλε στον Παγίδα (1859) τη γολέτα ”Monte Cristo”.
To 1861 ιδρύεται ατμοκίνητο σιδηρουργείο, ως επισκευαστική μονάδα των ατμόπλοιων της «Ελληνικής Ατμοπλοΐας» και γρήγορα εξελίχθηκε σε εργοστάσιο σιδηρουργίας, το περίφημο «Νεώριον και Μηχανουργεία Σύρου». Αναλάμβανε την επισκευή πλοίων, αλλά και την κατασκευή καινούργιων. Το 1866 ιδρύθηκε δημοτικό Ναυπηγείο («Εταιρεία του Ναυπηγείου Ερμουπόλεως») έργο συνεταιρισμού (μετοχική εταιρεία). Τη δεύτερη ξύλινη αναβάθρα ανέλκυσης πλοίων του Νεωρίου κατασκεύασε η γαλλική ”Compagnie des Forges” (1883-1885) και το 1955 έφθασε μπροστά στο Νεώριο σιδερένια πλωτή δεξαμενή, μέρος των γερμανικών επανορθώσεων, ενώ το 1970-1973 παρελήφθησαν οι δύο πλωτές δεξαμενές που υπάρχουν έως σήμερα. Στον ταρσανά, δίπλα στο παλιό εργοστάσιο αφαλάτωσης, συνεχίζουν σήμερα την παραδοσιακή τέχνη της ξυλοναυπηγικής οι αδελφοί Μαυρίκοι.
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ
Ανάλογη είναι η βιομηχανική ανάπτυξη στην Ερμούπολη. Η πρώτη βιομηχανία που ακμάζει στη Σύρο είναι η κατεργασία δερμάτων, που ξεκινά από το 1828 με τους Π. Καλουτά και Ε. Σαλούστρο. Το 1876 τα έξι από τα επτά μεγάλα ελληνικά βυρσοδεψία εντοπίζονται στην Ερμούπολη. Είναι μεγάλες οι εξαγωγές των συριανών σολοδερμάτων, τα οποία είναι γνωστά ως τα καλύτερα της Ανατολής. Η επεξεργασία σιδήρου εκτοξεύεται με την ίδρυση του εργοστασίου της «Ελληνικής Ατμοπλοΐας», η οποία συντελεί στην κατασκευή μηχανών, λεβήτων, πυροβόλων, καπνοδόχων, κ.α. Συνυπάρχουν άλλα μικρότερα εργοστάσια. Άλλοι σημαντικοί κλάδοι είναι η αλευροβιομηχανία (Χρυσού, Βέλτσου, Μπούμπουλη, Βαφιαδάκη, κ.α.), μακαρονοποιεία (Αδελφών Βρατσάνου, Ασημομύτη), βαμβακουργία (λόγω των περίφημων πλεκτηρίων – υφαντηρίων των Λαδόπουλου, Βελισσαρόπουλου, Καρέλα, Φουστάνου, κ.α., η Ερμούπολη ονομάζεται Manchester της Ελλάδας), σαπωνοποιία, βιομηχανίες πυρείων, πίλων, ποτών, κρασιών, σχοινιών, πήλινων σκευών, πιάτων, κτενών, φουλαριών, κ.α. Πολλά προϊόντα της Ερμούπολης είχαν τιμηθεί στην έκθεση των «Ολυμπίων», που γινόταν από το 1858 κάθε τέσσερα χρόνια στην Αθήνα, αλλά και σε διεθνείς εκθέσεις, όπως του Λονδίνου (1851).
Τα συριανά λουκούμια είναι από τα καλύτερα της Ελλάδος και έχουν αποσπάσει διεθνείς διακρίσεις. Ήταν γλύκισμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (λουκούμ αραβική λέξη), την τεχνική παρασκευής του οποίου εισήγαγαν στην Ερμούπολη Χιώτες «ζαχαροποιοί» (Σταματελάκης, Αδελφοί Δαπόλα, Κουντούρης, Πάσσαρης, κ.α.) Η ζαχαροπλαστική της Ερμούπολης θεωρείται και σήμερα από τις καλύτερες της Ελλάδος.
Πολλές συριανές βιομηχανίες έκλεισαν με την έκρηξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αφού είχε ήδη προηγηθεί μακρά πτωτική πορεία, μετά την άνθιση του Πειραιά και των άλλων βιομηχανικών κέντρων της Ελλάδος.
Το πρώτο παγκοσμίως σύγχρονο ηλεκτρικό αυτοκίνητο σε γραμμή παραγωγής ENFIELD 8000 κατασκευάστηκε στην Ερμούπολη (1973), στο εργοστάσιο Βελισσαρόπουλου, που είχε εν τω μεταξύ περιέλθει στην ιδιοκτησία του Νεωρίου και σήμερα στεγάζει το supermarket του Νεωρίου. Ο Ανδριώτης εφοπλιστής Γιάννης Γουλανδρής, ιδιοκτήτης του Νεωρίου τη δεκαετία του 70, δημιούργησε την εταιρεία Enfield Automotive στην Αγγλία και κέρδισε τον διαγωνισμό παραγωγής ηλεκτρικού αυτοκινήτου του Βρετανικού Συμβουλίου Ηλεκτρικής Ενέργειας, σαν αντίδραση στην πετρελαϊκή κρίση. Το όχημα σχεδιάστηκε από τον Κωνσταντίνο Αδρακτά και μεταφέρθηκε η παραγωγή από την Αγγλία στη Σύρο, όπου και παρήχθησαν 123 αυτοκίνητα συνολικά. Το όχημα είχε 2,7 μέτρα μήκος, ιπποδύναμη 8,2 ίππων, τελική ταχύτητα 80 χιλιομέτρων την ώρα και αυτονομία 80 χιλιομέτρων. Το πρωτοποριακό εγχείρημα κόλλησε στην ελληνική γραφειοκρατία και αργότερα εγκαταλείφθηκε.
Το τελευταίο κλωστοϋφαντουργείο της Πειραϊκής – Πατραϊκής έκλεισε το 1992 και το πλεκτήριο Τερλάνα που το διαδέχτηκε επέζησε για 20 χρόνια ακόμη.
Το 1879 γίνεται η πρώτη οργανωμένη απεργία στον ελλαδικό χώρο με τη συμμετοχή 400 εργατών από τα ναυπηγεία και τα βυρσοδεψεία.
Τα καταστήματα της Ερμούπολης συναγωνίζονταν τα ευρωπαϊκά σε πολυτέλεια, εισάγοντας εμπορεύματα από Ευρώπη, Ιαπωνία, Η.Π.Α., με είδη ένδυσης, υπόδησης, διατροφής, τσιγάρων, κ.α.
Δείτε επίσης:
Πρωτιές της Ερμούπολης (Μέρος Β’)
Πρωτιές της Ερμούπολης (Μέρος Γ’)
από τον Συνδέσμο Συριανών τον οποίο ευχαριστούμε θερμά.
στο “Περιοδικό Συνδέσμου Συριανών”, Τεύχος 81/2016
